Hoe neem je in de 21e eeuw als revolutionair de macht over een overheidsapparaat zonder scrupules efficiënt over? Deze vraag stellen is een iets andere insteek dan het botweg uitspreken van de (terecht) breed gedeelde verontwaardiging.

Elon Musks Department of Government Efficiency (DOGE) biedt inmiddels een eigen website met mededelingen over vermeende verspillingen van de Amerikaanse centrale overheid. Op Wikipedia staat een uitstekend artikel over DOGE. Hier staat het decreet van Trump voor de oprichting van DOGE inclusief motivatie voor verlaging van uitgaven en belastingen.

21e eeuwse staatsgreep

De New York Times maakte een gedetailleerde reconstructie van de strategie en tactiek van Musk met DOGE. In een grondig artikel van 28 februari 2025 beschrijft een team van zeven journalisten van New York Times minutieus hoe de machtsovername van Elon Musk over het Amerikaanse federale ambtenarenapparaat in Washington zich voltrok.

Het lijkt een blauwdruk voor een moderne staatsgreep. In vroeger tijden geschiedde deze op fysieke, veelal bloedige wijze, met bijvoorbeeld een verovering van het paleis van de machthebber. Het regime werd een kopje kleiner gemaakt, soms letterlijk zoals eind 18e eeuw in Frankrijk.

Bij de opstanden eind 20e eeuw begon macht over media belangrijk te worden. Zo was ik er in december 1989 in Boekarest als journalist getuige van hoe belangrijk gedurende de Roemeense revolutie tegen het regime-Ceausescu de strijd om de tv-infrastructuur was (zie video).

In vele analyses van de overwinning van Trump wordt deze toegeschreven aan de invloed van sociale media die hem vrij baan geven en een bubbel creëren waarin medestanders goed gedijen met het rondpompen van desinformatie. Dat zijn te beperkte analyses. Verrassend genoeg was het hoofdzakelijk geld van de eigenaren van Big Tech dat gewicht in de schaal legde. Vooral de 270 miljoen dollar van Musk voor de Trump-campagne woog zwaar (en rendeerde met een enorme waardestijging). Traditionele media als Fox News waren bovendien waarschijnlijk zeker zo invloedrijk als de sociale media met de radicaal-rechtse haatpredikers op YouTube en Twitter.

Wachtwoorden te pakken krijgen

Elon Musk mijmerde al over ingrijpen in het overheidsapparaat tijdens een etentje in september 2023 in Silicon Valley bij technologie-investeerder en toenmalige Republikeinse presidentskandidaat Chamath Palihapitiya. De deelnameprijs bedroeg 50.000 dollar. Musk arriveerde een uur te laat en had ex-partner Claire Boucher, zangeres Grimes en moeder van drie van zijn 14 kinderen, aan zijn zijde. Kern van het debat was het ontmantelen van de federale bureaucratie. Musk bracht in dat zijn bedrijf SpaceX te veel werd gehinderd door regels.

Musk opperde dat het ingrijpen in de overheid strategisch gezien een technologische uitdaging was; net als bij Twitter dat hij na de overname snel kon saneren dankzij directe toegang tot de servers van het bedrijf met onder meer de personeelsbestanden.

Vervolgens werd in het jaar daarna een plan gemaakt voor daadwerkelijk ingrijpen. Dat plan, zo schetst New York Times, kreeg tweeledig gestalte: fysiek gedurende een reeks vergaderingen in resort Mar-a-Lago van Trump in Florida, en digitaal met het verzamelen van inlichtingen in Washington.

De kern van de strategie van Musk: zijn technici en andere assistenten controle laten krijgen over de digitale infrastructuur van de overheid, met een snelheid die ambtenaren zou overvallen. Bij X vorderde hij als nieuwe eigenaar domweg de wachtwoorden en liet zijn nieuwe chefs de sanering doorvoeren met ontslag per e-mail van 80 procent van de werknemers. Bij de overheid zou dat vorderen moeilijker zijn maar via een decreet van de president kunnen verlopen.

Vanaf augustus 2023 kreeg het voornemen zijn belangrijkste contouren. De uitvoering laat hij grotendeels over aan vertrouwelingen van X zoals Steve Davis die zich richten op ontslag van 70 procent van de ‘rijksambtenaren’, aldus CNN. Zo krijgt Musk controle over Office of Personnel Management (OPM) en daarmee toegang tot de bestanden van ambtenaren die hij via e-mail onder druk zet om ontslag te nemen.

Ook krijgen zijn medewerkers via computersystemen de bureaucratie financieel in kaart en kunnen die gaan blokkeren. Minstens zeven gevoelige databases staan onder controle van DOGE, zoals dat van de Social Security Administration (uitkeringen) en Internal Revenue Service (belastingdienst).

De kern vormt de verovering van de U.S. Digital Service, in 2014 opgericht door president Barack Obama om andere overheden bij te staan in digitale transformatie. Al tijdens het bewind-Biden begonnen Musk en consorten stiekem met de operatie onder leiding van Amy Gleason. Zij omringde zich met jonge briljante technici.

In november publiceerde het Department of Government Efficiency al een wervingsoproep op X, voor “kleine-revolutionairen met super hoog-IQ die bereid zijn om 80+ uur per week te werken aan bezuinigingen”. De inbox van DOGE werd overspoeld door duizenden rechtstreekse berichten.

Musk interviewde sommige sollicitanten persoonlijk via videochats. De kandidaten ondergingen een proces van testen, logische puzzels en controle op hun achtergronden, onder leiding van Baris Akis, een investeerder die nauw verbonden is met Musk en gespecialiseerd is in headhunting.

Met deze ‘briljante geesten’ verkreeg Musk informatie over computersystemen, contracten en personeel. “Na een maand in de tweede termijn van Trump hebben Musk en zijn team van meer dan 40 mensen nu ongeveer alle wachtwoorden die ze ooit nodig zouden kunnen hebben”, stelt NYT.

Teveel uitgeven of fraude?

Trump, Musk en het kabinet gingen volgens de woordvoerster “samenwerken om verspilling, fraude en misbruik te identificeren en ze hebben al miljarden dollars bespaard voor de belastingbetaler”.

De nationale schuld groeide met ongeveer 8.000 miljard dollar tijdens de eerste termijn van Trump tussen 2016 en 2020. Die schuld van nu 36.000 miljard wil hij in ‘jaar vijf’ van zijn presidentschap terugbrengen, omdat hij een Grote Depressie als in 1929 vreest. Hij noemde Musk zijn “genie” die bij uitstek schikt is om het probleem aan te pakken.

Trump sprak al van “trillions” aan dollars besparing" (een biljoen, of 1.000 miljard). Een korte zoekopdracht wijst uit de totale uitgaven van de federale overheid over 2023 6,2 biljoen dollar (of 6.200 miljard) bedroegen (waarvan840 miljard naar Medicare, wat overeenkomt met 14 procent).

Ook miljardair Howard Lutnick, die de overgangsoperatie van Trump leidde en zijn minister van Handel werd, stond Musk bij. Lutnick vertelde zijn medewerkers dat Musk 1 biljoen dollar aan verspilling uit de begroting zou halen en dat Lutnick biljoen zou verdienen voor de Verenigde Staten door middel van tarieven, het sluiten van fiscale achterpoortjes en een agressievere kapitalisatie van Amerika's natuurlijke hulpbronnen en harde activa. Samen zouden die inspanningen 2 biljoen opleveren en het federale tekort wegwerken.

Brad Smith, een ondernemer in de gezondheidszorg, hielp eveneens aan de plannen om de bureaucratie te torpederen.  Eén idee was om ambtenaren te motiveren om ontslag te nemen, door hen te dwingen vijf dagen per week op kantoor te werken of ze te verplaatsen naar de grensbeveiliging.

Ze bespraken de kans op rechtszaken, maar vertrouwen op de meerderheid in het Hooggerechtshof dat Trump in zijn eerste termijn had veranderd. Bovendien zouden de hoofdpersonen niet in dienst komen van DOGE. Dat moest evenmin een officieel departement worden; dit alles om te voorkomen dat e-mails en data van Musk c.s. onder de Freedom of Information Act zouden vallen.

Het Amerikaanse Agentschap voor Internationale Ontwikkeling (USaid) was het eerste doelwit, de rest volgde. Musk mijmerde over sluiting van hele overheden tegelijk zoals het Ministerie van Onderwijs en het Consumer Financial Protection Bureau, of om tenminste de geldstormen geheel af te sluiten.

Wall Street Journal versus New York Times

New York Times krijgt de beschuldiging 100 procent anti-Trump te zijn als krant van de Democraten. Wall Street Journal, krant van de Republikeinen, houdt de kerk meer in het midden – net als overigens nieuwe uitgave Tangle News van Isaac Saul. (Zo is WSJ kritisch over Trump en Rusland en het “pesten” van Zelensky vrijdag. De hoofdredactie schrijft dit weekend: “De standpunten van het Witte Huis over Oekraïne lopen niet alleen uit de pas met het land als geheel, maar ook met de Republikeinse kiezers.”)

In een column van James Freeman (toegang geschonken) staat de kritiek op New York Times: “Democraten halen alles uit de kast om de campagne van het Department of Government Efficiency tegen verkwistende uitgaven aan te vallen. Als het ene argument tegen het werk dat Musk voor de president doet je niet bevalt, wacht dan nog even en je zult zeker een ander argument horen.

…verhalen van de Gray Lady portretteren de Musk efficiencyoperatie als een verontrustende bedreiging voor de samenleving en ook een grotendeels zinloze public-relations oefening.” (Grijze Dame is een schertsnaam voor de New York Times, zie ook de titel van een kritisch boek.)

De grote vraag is nu of Musk met zijn toegang tot de IT-systemen zijn greep op de overheid kan uitvoeren. Hij heeft immers, anders dan bij historische staatsgrepen, de rechtstaat niet aangepakt, want rekent op een meerderheid bij het Hooggerechtshof en lagere rechters die Trump-gezind zijn.

Niet duidelijk is in hoeverre bescherming van ambtenaren juridisch afdoende sterk is. Er zijn nu 15 rechtszaken aangespannen tegen de maatregelen van Musk. Zo oordeelde een rechter dat de massaontslagen bij USaid rechtsgeldig zijn, wat 1.600 ambtenaren hun baan kost.

Afgelopen donderdag verwierp een federale rechtbank in San Francisco de bevelen die ministeries van het Office of Management and Personnel (OPM) kregen om op grote schaal ambtenaren in hun proeftijd te ontslaan. Het gaat om een zaak van vakbonden en 200.000 ambtenaren wier baan op het spel staat. De ontslagen hoeven echter niet direct ongedaan gemaakt te worden. De ministeries waar deze ambtenaren in dienst zijn mogen hen wel ontslaan.

Rechter Alsup - een nog onder Bill Clinton benoemde rechter - suggereerde wel dat de massaontslagen wijdverspreide schade zouden veroorzaken, waaronder bezuinigingen op nationale parken, wetenschappelijk onderzoek en diensten voor veteranen. “Werknemers op proef zijn het levensbloed van onze regering. Ze komen binnen op een laag niveau en werken zich op. Dat is hoe we onszelf vernieuwen.”

Volgens Musk is dit een politieke uitspraak van de rechtbank. Hij gaat door met zijn acties die weerzinwekkend zijn volgens tegenstanders en anderzijds bewondering opwekken omdat hij volgens voorstanders met zijn revolutionaire aanpak alle eerdere mislukte pogingen om overheidsuitgaven te beteugelen in de schaduw zou stellen.