Samenvattend antwoord

De negatieve reacties op de stap van de pure opportunist Mark Zuckerberg zijn overtrokken. Wetsovertreding moet hij bestrijden, politieke scheidrechter spelen is geen rol voor bedrijven. Hij dreigt echter zijn hand te overspelen, als adverteerders weglopen vanwege te veel toelaten van vuilspuiterij op Facebook en Instagram.

Heftiger is de invloed met geld van om Europese rechts-radicale partijen te helpen. Zoals Elon Musk doet. In hoeverre dit verkiezingen beïnvloedt, zal eerst in Duitsland blijken. Hoe dan ook komt de vergaande Europese wetgeving (DSA en DMA) onder zware druk te staan van platforms gesteund door de regering Trump.

Het scenario laat zich al uittekenen: de Europese Commissie kan eerst X van Elon Musk en vervolgens Meta van Mark Zuckerberg miljardenboetes opleggen wegens het schenden van de Digital Services Act. Dan dreigt president Trump met sancties, en met politieke steun van radicaal-rechts in Europa ontstaat een levendig debat.

In Europa gaat Facebook vooralsnog door met fact-checking, zo zegt de hoofdredactie van het Belgische weekblad Knack dat als enige in de Benelux nog wordt betaald door Facebook om mee te werken aan het ontkrachten van onjuist informatie. De organisatie van fact-checkers protesteert.

De vijf Maga-minuten

Mark Zuckerberg haast zich na de verkiezingsoverwinning van Donald Trump in november 2024 naar Florida om te buigen voor het komende bewind, 1 miljoen dollar stortend in de kas van de inauguratie. Hij ontslaat per 1 januari 2025 Nick Clegg, een voormalige liberale Britse vicepremier, als baas voor het politieke beleid (chef-lobbyist) van Meta/Facebook. Clegg is vervangen door diens ondergeschikte, Joel Kaplan, een Republikein. Meta schaart zich ook achter Trump met nieuwe commissarissen zoals Dana White.

Kaplans eerste daad als lobbybaas is de bezorging van de videoboodschap van 7 januari 2024 van Zuckerberg over het beperken van moderatie, een vijf minuten durende steunbetuiging aan de Maga-politiek van Trump:

“Regeringen en gevestigde media hebben steeds meer aangedrongen op censuur. Veel hiervan is duidelijk politiek, alhoewel er wel degelijk illegale uitingen te vinden zijn, zoals met drugs, terrorisme en kindermisbruik. We zullen meer vrijheid van meningsuiting toestaan door de beperkingen op te heffen voor onderwerpen die deel uitmaken van het algemene discours en door onze handhaving te richten op illegale overtredingen

We bouwden allerlei complexe systemen om inhoud te modereren. Maar het probleem met complexe systemen is dat ze fouten maken. Zelfs als ze per ongeluk maar 1 procent van de berichten censureren, treft dat miljoenen mensen. We hebben een punt bereikt waarop er gewoon te veel fouten worden gemaakt, en er te veel censuur is. Hoewel verwijderde uitingen minder dan 1 procent van de dagelijks geproduceerde inhoud uitmaken, denken we dat één tot twee op de tien van deze acties fouten kunnen zijn geweest…

De recente verkiezingen voelen als een cultureel omslagpunt. We willen opnieuw prioriteit geven aan vrije meningsuiting. (...) Nadat Trump voor het eerst werd verkozen, schreven de gevestigde media non-stop hoe desinformatie een bedreiging was voor de democratie. We probeerden in goed vertrouwen deze zorgen weg te nemen zonder de scheidsrechters van de waarheid te worden. Maar de factcheckers zijn gewoon te politiek vooringenomen en hebben meer vertrouwen vernietigd dan ze hebben gecreëerd, vooral in de VS.

Bovendien ontdoen we ons van een heleboel beperkingen op onderwerpen als immigratie en gender (...). Wat begon als een beweging om meer inclusief te zijn, wordt steeds vaker gebruikt om meningen de kop in te drukken en mensen met andere ideeën buiten te sluiten. Dat is te ver gegaan. Daarom wil ik ervoor zorgen dat mensen hun overtuigingen en ervaringen kunnen delen op onze platforms.

We passen onze filters aan, zodat we de hoeveelheid censuur op onze platforms drastisch verminderen. Dat is een uitruil. Het betekent dat we minder kwalijke uitingen gaan filteren, maar we zullen ook minder onschuldige berichten en accounts per ongeluk weghalen.

We gaan onze teams voor moderatie verhuizen uit Californië en vestigen in Texas en elders... waar het vertrouwen groter is en minder zorgen bestaan over de vooringenomenheid van onze teams… We gaan samenwerken met president Trump om regeringen over de hele wereld tegen te werken die achter Amerikaanse bedrijven aan zitten en meer willen censureren. (...) Europa heeft steeds meer wetten die censuur institutionaliseren en het moeilijk maken om daar iets innovatiefs op te bouwen.”

Concreet: naar Community Notes

‘Zuck’ in zijn boodschap: “Te beginnen in de VS beëindigen we ons externe factchecking programma en gaan we over op een Community Notes model.”

De Community Notes is een systeem dat X hanteert met daartoe ingeschreven deelnemers die bijdragen kunnen corrigeren. Het is een vorm van crowdsourcing of ‘publieksraadpleging’. Als je op de drie puntjes naast een uiting op X klikt zie je als twee onderste opties: “Report EU Illegal Content” en “Request Community Note”.

Volgens Mashable zien de meeste gebruikers echter geen of veel te weinig kanttekeningen, dus het systeem werkt onvoldoende, reden voor EU-onderzoek. Er zijn nu 160.000 ingeschreven factcheckers van X. Ik heb me deze week ingeschreven, en werd 'goedgekeurd'. Pas maar op...Bij Facebook is inschrijving mogelijk als feitenchecker, nu nog voor een wachtlijst.

Concreet: politieke uitingen terug

Al voor de Amerikaanse verkiezingen maakte Meta de politieke uitingen minder zichtbaar op pagina’s van gebruikers van Facebook en Instagram. Dat wordt nu teruggedraaid, geheel in de geest van draaikont Zuckerberg: “We zullen politieke inhoud persoonlijker benaderen, zodat mensen die meer willen zien in hun feeds dat ook kunnen…

…Een tijd lang vroegen onze gebruikers om minder politiek, omdat het mensen gestrest maakte. Dus zijn we gestopt met het aanbevelen van deze posts. Maar het voelt alsof we in een nieuw tijdperk zitten. (...) Dus we gaan dit geleidelijk terugbrengen op Facebook, Instagram en Threads, terwijl we proberen de gemeenschappen vriendelijk en positief te houden.”

Jarenlange discussie

Dat schipperen tussen liberaal en strikt handhaven blijkt op Netkwesties in een prachtig dossier over online Censuur, Modereren en Filteren. De laatste term staat voor automatisch uitingen weghalen, het modereren doen mensen en censuur is het onterecht weghalen. Naarmate meer AI wordt ingezet voor handhaving vervaagt het onderscheid tussen die drie. Er staan artikelen zoals Facebook en Google weren ook Donald Trump, Heleen van Royen en Theo Maassen.

De belangrijkste les uit dit dossier: ideaal is wetshandhaving online niet over te laten aan bedrijven, evenmin als we dat in de fysieke wereld doen. (Bovendien is iets als verspreiding van nepnieuws geen wetsovertreding. We geven mondiaal in 2025 ruim 1,15 miljard dollar uit aan reclame.) Nog een les: de invloed van desinformatie waaronder nepnieuws wordt overtrokken, evenals de vrucht van factchecken.

In de Volkskrant zegt de belangrijkste expert in nepnieuws, Peter Burger van de Universiteit Leiden die mede Nieuwscheckers.nl leidt: “Ik vind het schokkend. Hoewel het beslist niet goed werkte, koos Facebook tot nu toe voor de lijn: we moeten iets doen tegen de valse berichten op social media. Nu zegt hij tot die factchecks te zijn gedwongen, door druk van de regering-Biden en de Europese overheid.”

In dat laatste heeft Burger gelijk, Zuckerberg buigt waar nodig voor politieke druk die zijn omzet in gevaar brengt. Hij begon notabene onder Trump met het factchecking-programma van Facebook, en stopte er 100 miljoen dollar in (naar eigen zeggen, niet gecheckt) en Zuckerberg was daar trots op. Meta huurde 40.000 moderators in, investeerde zwaar in filtertechnologie

De invloed van Nieuwscheckers.nl in Leiden is overigens minimaal, zowel onder de betaling door Facebook als met Europese subsidie. Dat geldt voor alle factchecking en hoe dat komt, is op Netkwesties uitgelegd door Sander van der Linden, hoogleraar in Cambridge.

In de lijst van Meta-partners als factcheckers staan voor Nederland en België nu het Franse persbureau AFP en het Duitse persbureau DPA. Dat is onzin, ze doen geen Nederlands nieuws. In België is weekblad Knack nog een betaalde partner met haar rubriek Factcheck.

Gerry Meeuwssen, Redactiecoördinator van Knack, sstelt op de vraag of Knack de wacht is aangezegd door Facebook: “Nee, Meta beëindigt alleen in de VS de samenwerking met externe factcheckers. Wij gaan dus gewoon door, zelfs als Meta in Europa met zijn programma zou stoppen.”

Hoeveel Meta betaalt aan Knack mag Meeuwssen niet openbaar maken. Knack geeft een uitleg van haar rubriek. Daarin verwijst ze naar deelname in het European Fact-Checking Standards Network (EFCSN). Dat laat nu een protest horen tegen de stappen van Meta, met name het bestempelen van feiten checken als ‘censuur’. Nog in 2021 bejubelde Facebook de samenwerking met feitencheckers. Overigens blijkt het netwerk te worden betaald door Google News Initiative en door de Europese Commissie. Er zijn geen Nederlandse leden.

Europa van liberaal naar streng

De e-commerce richtlijn van de Europese Unie die in 2000 in Nederland in werking trad, pleitte hostingbedrijven vrij van aansprakelijkheid van illegale uitingen op websites van hun klanten. Pas bij een melding van wetsovertreding moesten ze de exploitant van de website aanspreken. Gaf die geen sjoege dan moesten ze die website offline halen.

Nieuwe platforms voor publicatie door burgers, en voor hun onderlinge communicatie, ‘sociale media’ genoemd, schaarden zich handig onder deze Europese richtlijn: ze kwamen pas in actie tegen mogelijk illegale uitingen van hun deelnemers – wij burgers – als daarvan melding maakten.

Ze onderscheidden zich daarmee van uitgevers die traditioneel aansprakelijk zijn voor hun media, al dan niet journalistiek. Gezien de grote toename van ongerechtigheden op hun platforms gingen Facebook c.s. meer filteren en modereren, vooral om strenge wetgeving en hoge boetes te voorkomen. Dit meeveren met politieke winden was bij uitstek de lijn van de nu ontslagen Nick Glegg.

In 2024 trad echter de Digital Services Act (DSA) in werking die een kleine 20 grote platforms – met minimaal 45 miljoen Europese klanten – verplicht om zelf de boel op orde te houden, op straffe van zware sancties. Dit behelst vooral Amerikaanse platforms. Brussel begon direct onderzoek naar DSA-overtreding door X wegens vermeend gebrekkig modereren.

Dat is tegen het zere been van eigenaar Elon Musk die ook in botsing komt met de nieuwe Britse Online Safety Act, een soort equivalent van de DSA van de EU.

Musk in Engeland en Duitsland

Echter, net als in de VS verloopt de belangrijkste politieke invloed van Musk via zijn vermogen, met X op het tweede plan. Zo infiltreert Musk in de Britse politiek door geld te beloven aan de radicaal-rechtse partij Reform UK. Leider Nigel Farage glunderde, tot Musk opriep om hem te vervangen. Bij extreme politici is de dolk in de rug altijd bij de hand.

Onderwijl benaderde Musk het Britse kiezersvolk direct op X waar hij beweerde dat “een kwart miljoen kleine meisjes systematisch verkracht werden - en nog steeds worden - door migrantenbendes in Groot-Brittannië”. Dat leidde tot parlementair debat maar het door Musk en Reform UK geëiste nieuw openbaar onderzoek naar seksuele uitbuiting werd weggestemd.

In Duitsland mocht Musk eind december 2024 een opinieartikel publiceren in Welt am Sonntag, waarin hij de rechts-radicale partij AfD promoot, twee maanden voor de verkiezingen. Hij beweert dat Duitsland op de rand van de economische en culturele afgrond balanceert: “De Alternative für Deutschland (AfD) is het laatste sprankje hoop voor dit land.”

Heftig debat over dit podium en de vrijheid van meningsuiting was het gevolg, waarbij de opiniechef van Welt am Sonntag opstapte. Afgelopen nacht ging Musk in gesprek met AfD-voorzitter Alice Weidel.

Dus de Amerikaanse techmiljardairs, Musk voorop, kiezen voor een combinatie van (vooral) geld, hun platform en ten derde deelname aan het debat. Ze spelen in op xenofobie en incasseren economisch voordeel, met minder strikte wetgeving en vakbondsinvloed (Amazon!) en wellicht belastingvoordeel. De breed geuite angst is dat meer vrijheid op de platforms tot meer verspreiding van nepnieuws leidt wat de democratie tart en rechts-radicale partijen in de kaart zal spelen.

Zuckerberg is het zat

Zuckerberg was ooit een voorstander van vrije meningsuiting en stond – ondanks zijn Joodse identiteit – zelfs de Holocaustontkenning toe op Facebook. Maar Russische online inmenging in de eerste verkiezing van Trump in 2016 (zoals van QAnon) en de desinformatiegolf over de pandemie noopten hem in de VS tot stringenter modereren.  Zuckerberg en echtgenote doneerden ruim 400 miljoen aan projecten voor onpartijdige verkiezingen. Hij stelde zelfs een tegenwicht in met de Oversight Board die Meta een flink aantal keren terecht wees wegens te streng modereren.

Het mocht allemaal niet resulteren in waardering. Wat Zuckerberg ook heeft gedaan afgelopen jaren om het platform schoon te houden, steeds was kritiek zijn deel. Republikeinen betichtten hem van censuur, Democraten van het aanwakkeren van polarisatie. Trump dreigde hem met vervolging en dat hij “de rest van zijn leven in de gevangenis” zou doorbrengen. (Meta hield een juiste onthulling over Hunter Biden tegen.)

De vraag is dus of het besluit van Zuckerberg principieel onjuist en onbegrijpelijk is. Dat valt te bezien. Begrijpelijk is het zeker in het licht van zijn tot nu toe zo vaak bespotte inspanningen om zijn platforms neutraal en schoon te houden.

Hand overspelen?

Zuckerberg slaat nu door, zeker in Europese ogen. In het nieuwe beleid staat nu dat je beschuldigingen van geestesziekte of abnormaliteit op grond van, ras, geslacht of seksuele geaardheid kunt uiten, wat tot aanvallen op, en beschimping van transgenders en homoseksualiteit zal leiden. En de schuld van Covid-19 kun je de Chinezen in de schoenen schuiven. Het verband tussen haatdragende taal en "offline geweld bevorderen" is geschrapt uit de voorwaarden van ‘Hateful Conduct’.

Hiermee zal Meta onmiskenbaar botsen met de Europese wet DSA die haar aansprakelijk houdt voor het voorkomen van desinformatie en discriminatie. Het gevolg zijn klachten, onderzoek en een hoge boete. Doorgaans zoeken platforms jarenlange procedures om de uitvoering te vertragen, maar nu zal er een ‘shortcut’ zijn met politieke dreigementen door het regime-Trump als de straffen ten uitvoer worden gelegd.

Echter, er kan ook een financieel nadeel optreden: adverteerders mijden meer en meer platforms die hun merk in ‘onveilig’ vaarwater brengen, en ze kunnen hun reclamegelden gaan terugtrekken van Facebook en Instagram, of tenminste ene deel ervan. X heeft ondervonden wat dit betekent, en Zuckerberg kan niet terugvallen op andere bedrijven zoals Tesla om dat verlies aan omzet en waarde goed te maken.