Pittige kritiek op pamflet Hans Schnitzler

Met beelden van Charlie Chaplin tussen de raderen van de machine in Modern Times leidde Hans Schnitzler gisteravond de presentatie van zijn boek in. We zijn digitale proletariërs geworden die neo-Marxistische bevrijding behoeven. Gebrek aan historisch besef?

Voor een volle zaal in pakhuis de Zwijger lanceerde De Bezige Bij gisteren Het digitale proletariaat van Hans Schnitzler, een ‘verontrustend boek’ over de ‘industrialisering van de geest’ als gevolg van de digitale revolutie. Schnitzler ziet gelijkenis met de ellende veroorzaakt door de industriële revolutie. Gevraagde tegenspraak kwam gisteren van Oscar Kneppers en Marleen Stikker, die met deze rol wel raad wisten.

Kneppers trok de historische kennis van Schnitzler in twijfel. Immers, de doemvoorspelling van Modern Times is niet eenzijdig bewaarheid. Na aanvankelijke ellende heeft de industriële revolutie ons niet allemaal tot slaven van machines gemaakt.

Zo gelooft Kneppers niet dat wij ons gewillig tot slaven van Google, Facebook en Amazon laten maken zoals Schnitzler heeft vastgesteld. “Daar geloof ik niets van. Op afstand lijkt het wel of je gelijk hebt, maar wij nemen onafhankelijke beslissingen. Dit is maar een moment in de geschiedenis. We zijn niet in staat om de mens op korte termijn ingrijpend te veranderen.”

Pervers meesbeeld

Schnitzler ziet ons als ‘welwillende systeemslaven van het technocratische grootkapitaal’. Nog is het niet te laat als het nieuwe proletariaat zich de revolutie toe-eigent. Waartoe dat moet leiden is niet helemaal duidelijk in zijn boek. Bekend is inmiddels wel waartoe het Marxisme eerder heeft geleid, niet tot een onmetelijk geluk van de mensheid.

We zijn, meent Schnitzler slachtoffer van een “pervers mensbeeld in Silicon Valley, voortkomend uit een diep gewortelde argwaan jegens het gewone menselijk handelen. Deze tirannie van het radicale maakbaarheidsgeloof wil onze onvoorspelbaarheid neutraliseren en onvolmaaktheid uitbannen. Ze reduceert ons tot data, terwijl we in werkelijkheid producten van onze omgeving en sociale interactie zouden moeten zijn.”

Kneppers ziet dat anders. Hij ziet een Silicon Valley dat steeds onderzoekende (‘een beetje aankloten’) is naar oplossingen en niet a-priori streeft naar macht. Hij vindt de invloed die Schnitzler schetst een karikatuur en mist een consistent wereldbeeld door de nadruk op digitalisering: “Er zijn zo veel dingen belangrijker in de wereld. Ik voel niet dat een persoon of een groep mijn gedrag even komt bepalen als gevolg van nieuwe technologie.”

Open source

Ook Marleen Stikker verzette zich krachtig en gefundeerd zoals van haar bekend tegen het door Schnitzler geschetste beeld van passieve wezens die door de bulldozers van Silicon Valley vermorzeld worden. Ze mist in het Het digitale proletariaat de positieve, optimistische kant van technologie: de gedistribueerde macht en openheid.

Ze stelde deze opvatting eerder – in dezelfde zaal - tegenover zo’n kracht zelf uit Silicon Valley, Werner Vogels van Amazon. Toen verwoordde ze juist meer de opvatting van Schnitzler: dat de centrale machten – zowel concerns als staten met hun geheime diensten - het al gewonnen hebben van de gedistribueerde kracht van het internet.

Ze riep nu Schnitzler op om niet aan de kant te blijven staan met filosofische analyses, maar zich te verdiepen in de technologie en actief de zijde te kiezen van de beweging van open source en open systemen: “Sluit je aan bij die beweging. Ik mis het handelingsperspectief. Leer coderen in plaats van kritiek van buitenaf te leveren.”

Tegenkrachten uit het leven

Ze deelt niet het optimisme van Kneppers dat de mensheid zich op tijd verzet: “We worden al onderworpen aan vergaande politiek-economische besluiten die genomen zijn zoals voor een black box in de auto, maar ook de slimme energiemeter of de OV-chip; centralistische, foutief opgezette systemen.”

Ook filosoof Ad Verbrugge, voorheen docent en nu vriend van Schnitzler, legde de nadruk op een meer systematische in plaats van een eenzijdig pamflettistische kritiek zoals Het digitale proletariaat biedt. Waardoor verschillende lagen van de problemen – virtueel en fysiek samenleven; nieuwe verbanden en machten en de mogelijkheden voor sociaal-politieke begrenzing – aan de orde komen. “Ik sta er ambivalent tegenover. Het digitale onheil komt uit het leven voort, maar ook de tegenkrachten.”, zo zei hij in lijn met Oscar Kneppers en Marleen Stikker.

Geen Morozov

Hans Schnitzler in antwoord: “Shit, ik moet een systematisch boek gaan schrijven.” Hij bracht ertegenin dat dit boek meer een ‘pamflet’ is. Dat is juist. Het stoelt veel minder op grondige kennis van de digitalisering zoals in de stukken en boeken van Evgeny Morozov. Deze Witrus weet juist daardoor steeds weer te tarten en uit te dagen met nieuwe inzichten. De gefundeerde Nederlandse internetcriticus Geert Lovink noemt Schnitzler in het geheel niet.

Gebrek aan kennis en inhoudelijke belangstelling fnuikt in dit boek van Schnitzler. Hij noemt oudbakken voorbeelden – weer dat zwangere meisje van Target, wederom de Britse Facebookzelfmoord – en bekende kritieken. Zo borduurt Schnitzler voort - met bronvermelding - op ‘Intiem kapitaal’ van Stine Jensen, de door haar geïntroduceerde 'barbarij' van Alessandro Barico, de Facebook-lopende band van José van Dijck, de 'filter bubble' van Eli Pariser en uiteraard het prachtige 'tirannie van de intimiteit' van Richard Sennett (1974!).

Daarentegen ligt de kracht van dit boek in de verhandelingen, stoelend op interpretaties van filosofen als Stiegler, Ahrendt, Sloterdijk, Musil Verbrugge, Dehue, Nietsche. Er is voorspelbare instemming met schrijvers als Tucholsky, Eggers en Franzen en Schnitzler winkelt oppervlakkig in welgevallige uitkomsten van sociologisch onderzoek. Curieus is dat het notenapparaat vele boeiende verdiepingen en debatten in de dop bieden die dit pamflet mist.

De meer filosofische benadering van de buitenstaander levert wel stimulerende en krachtige inzichten en stof tot nadenken op zoals over de aantasting van de openbare ruimte en van de vorming van onze identiteit in dit tijdsgewricht. Confrontaties zoals we die uit de columns kennen en die ook geprezen werden door Marleen Stikker en Oscar Kneppers als aanzet.

De Bezige Bij is er blij mee en weet de boze, stilistisch fraaie, maar inhoudelijk eenvoudige boodschap publicitair al aan vele kranten en tijdschriften te slijten. Voor degenen die de schitterende stijl van columns van Hans Schnitzler waarderen behoeft Het digitale proletariaat op dat punt geen aanprijzing.

Zie recensie op Liberales

Zie lovende recensie Volkskrant

Zie kritische recensie in Vrij Nederland