"We hebben de hele wereld een beetje in de maling genomen"

Het debat werd eind mei gehouden door de VRI, de Vereniging van Register Informatici. Deze club is in 1984 ontstaan uit de behoefte van informatici om zich te onderscheiden. Ze plaatsen RI achter hun naam als uiting van een professionele standaard, ook ethisch. De praktijk is echter weerbarstig.
VRI’s erelid Arjan van Dijk zette direct fors in met een oordeel over de ethiek van informatici bij de Millenniumbug, alweer vijftien jaar geleden: “We hebben de hele wereld een beetje in de maling genomen. Het heeft heel veel werk opgeleverd, maar zelfs in donker Afrika is er niet één computersysteem uitgevallen als gevolg van dit probleem.”

Actuele kwestie ontweken

Een betere voorzet had een debat over ethiek in IT niet kunnen krijgen dan dit kennelijk groot opgezette bedrog door informatici, maar er werd in het geheel niet op ingegaan door debatleider Starren en anderen.
Dat was temeer jammer daar juist in de actualiteit van de hoorzittingen in de Tweede Kamer over ICT-debâcles bij de overheid veelvuldig de gecreëerde en in stand gehouden misverstanden terugkeren als oorzaak.
Wel zei Van Dijk dat bij andere beroepsgroepen, zoals de advocatuur met Bram Moszkowicz en de medische wereld met Ernst Jansen Steur zelfregulering en het scheiden van kaf en koren stringenter plaatsvindt dan in de IT. De VRI had enkele keren een lid verwijderd, maar voor diens werk heeft dat niet direct gevolgen. Nu is er dan een gedragscode en tuchtrecht geformuleerd, mar die moeten zich in de praktijk nog bewijzen.
Moderator Harry Starren zette het debat in met dialogen tussen steeds twee bezoekers die elkaar niet kenden. Daaruit volgden wat opmerkingen over ethiek, zoals het verschil tussen ‘in principe’ en ‘uit principe’, en vaak noodzakelijke overschrijding van regels als versterkend effect voor de ethiek. En ook: “Ethiek moet niet op de eerste plaats over anderen gaan, maar over jezelf.”
Daar hielden vervolgens veel sprekers en bezoekers zich aan in het debat dat volgde, zij het dat ze van zichzelf voornamelijk vertelden wanneer ze ethisch juist handelden en over ethische grensoverschrijding meer in het algemeen.

‘Wielrennen schoner dan IT’

Zo niet bij speciale gast Maarten Ducrot, bekend als Tourverslaggever maar ook ex-wielrenner. Hij heeft eerder toegegeven de nodige doping te hebben gebruikt. Nu zei hij bij het begin van zijn profloopbaan zo te twijfelen dat hij een kwart van de aanbevolen hoeveelheid stimulerende middel nam. Een beetje katholieke houding, herkenden Ducrot (‘ik was misdienaar’) en Starren beiden.
Volgens Ducrot hangt persoonlijke ethiek ten zeerste samen met tijd en omstandigheden: “Stel dat ik een 20-jarige Duitser was geweest in 1940. ik weet niet wat ik dan gedaan zou hebben.” Dat herinnerde Starren aan de dunne lijn tussen goed en fout in de oorlog, onder meer bij Rijk de Gooijer.
De opmerking van Ducrot paste in zijn filosofie dat ethische keuzes behalve door de omstandigheden sterk door het omringende systeem worden bepaald. Het hele systeem rond het wielrennen is ingesteld op prestatieverbetering buiten de renners om. Zo wordt er behalve met diëten en middelen ook alles aan gedaan om de beste fietsen te krijgen. Dat alles, aldus Maarten, om onzekerheden te reduceren.
Ducrot raakte, blijkens zijn voorbeelden, in zijn wielercommentaar ook verstrikt in het systeem van de NOS. Hij had graag kritischer willen zijn over dopingkeizer Lance Armstrong, maar hij zat vast aan de eisen van de NOS om amusement te laten prevaleren boven journalistiek. Want dat wil het volk nu eenmaal en is ook het uitgangspunt van collega Mart Smeets. Sport is amusement.
Echter, in vergelijking met de wereld van de IT is het wielrennen heilig, vindt Ducrot. In de sport komt het onethisch handelen uitgebreid aan het licht, maar in de IT allerminst. En daar is het, aldus Ducrot, veel erger: “Er lopen wel tien Lance Armstrongs rond.”

‘Papieren code waardeloos’

Dat ‘het systeem’ als broedplaats voor onethisch handelen moet worden aangemerkt kreeg de meeste kritiek van panellid Chris Aalberts. De publicist en docent media en journalistiek aan de Erasmus Universiteit had weinig op met het benoemen van externe oorzaken. Wat hem betreft moet veel eerder en duidelijker aan de orde waar komen waar fouten met de mantel der liefde worden toegedekt.
Met zijn afkeer voor formaliteiten brandde Aalberts ook de gedragscode van de VRI af. Volgens hem is die van nul en generlei waarde voor het handelen van informatici en automatiseerders. Hij vindt de code meer een “boekje waar mensen mee kunnen zwaaien, die anderen om de oren willen slaan.”
Volgens VRI-voorzitter Jos Timmermans betekent ethisch handelen dat dilemma’s duidelijk worden gesteld. In zijn werk maakte hij ministeries mee die uiterst ingenomen waren met de eigen kennis en deze daardoor veel te laat in twijfel trokken. Volgens Timmermans betekent ethiek juist dat je je eigen handelen aan een kritische blik onderwerpt. In de spiegel kijken, dat is het.
Dat bracht moderator Harry Starren tot een ontboezeming: “Ik ben een sjoemelaar.” [Google kent hem tot publicatie van dit verslag niet als zodanig, al schreef hij er wel over]. Deze middag waren er weinigen die ovcer hun eigen ethisch laakbaar gedrag durfden te spreken.
Leon Strous, werkzaam bij de - tijdens de bankencrisis - van onethisch handelen betichte Nederlandsche Bank, en President van de mondiale organisatie van informaticiclubs IFIP, vindt dat ethiek meer gekoppeld is aan vakmanschap, oftewel professionaliteit dan aan morele standaarden.
Van een informaticus mag verwacht worden dat hij zijn werk conform beloften uitvoert en daarbij door en door integer handelt. Niet zelden wordt foutief handelen in de IT goedgepraat terwijl iedere betrokkene “op zijn klompen kan aanvoelen dat het niet kan kloppen.”
Overigens vergeet Strous de ethiek ook wel eens even als het doel de middelen heiligt, bekende hij. Bijvoorbeeld bluffen om een doorbraak te bewerkstelligen in de moeilijke internationale verhoudingen binnen de IFIP.

Ethiek en loopbaan

Een groot deel van het debat was ingeruimd voor persoonlijke keuzes die volgens betrokkenen zelf ethisch gedreven waren. Zo trok Sabine Vlaming naar eigen zeggen aan haar stutten bij SNS Reaal toen deze financiële reus niet inging op haar suggesties om ethischer te beleggen. Het concern stak geld in wapenfabrikanten en notoire milieuvervuilers. Ze vond de beleggende bankiers wel ‘hyperslim maar niet intelligent’. Jaarverslagen werden opzettelijk zo onleesbaar geformuleerd, dat maar een paar mensen intern het begrepen.
Dat kon ze aanvankelijk nog door de vingers kon zien, maar stuitte uiteindelijk op haar grenzen. “Je maakt je in eerste instantie persoonlijk klein om aan de professionele normen te voldoen.” Een slappe mentaliteit ligt vaak ten grondslag aan onethisch handelen.
Na de pauze kregen persoonlijke stappen nog meer de overhand in de discussie. Vanuit de zaal vertelde Hans Manders dat hij zijn geweten niet langer kon verenigen met de prijslijst die zijn IT-bedrijf hanteerde bij leveranties aan overheden. Hij zei zijn werkgever vaarwel, kwam aanvankelijk moeilijk aan een baan, maar kreeg uiteindelijk een functie waar hij zich beter in voelde. Overigens had hij naar eigen zeggen achttien jaar lang wel met een goed gevoel bij die werkgever kunnen functioneren. In die tijd had hij “als architect bij overheden al heel veel dingen gezien die  eigenlijk niet konden.”
De wroeging des gewetens komt langzaam op en overwoekert uiteindelijk de zakelijke houding die meedoen ondersteunt. “Een sluipmoordenaar”, zo karakteriseerde Anneke Burger-Tebbens Torringa het. De intuïtie die nodig is voor ethisch beoordelingen ebt weg als gevolg van de gedrevenheid die wordt opgelegd door verkoopbelangen. De ratio gaat overheersen. Uiteindelijk levert dat niet enkel mentale fricties op, maar ook fysieke klachten. Met name in de hartstreek.
Ook Arjan van Dijk kwam met een persoonlijke ontboezeming. Hij nam ontslag (als CIO bij Ymere) nadat de directie waarvan hij deel uitmaakte een besluit nam waarvoor hij onvoldoende argumenten meekreeg om die aan zijn werknemers plausibel uit te leggen.
Frans van der Reep, werkzaam als strateeg bij KPN, vertelde dat zijn loopbaan heeft geleden onder zijn ethisch handelen. Omdat hij nooit een blad voor de mond neemt, heeft hij weerstand opgeroepen binnen KPN en minder promotie kunnen maken.
Van der Reep had naar eigen zeggen vaak gelijk gehad, bijvoorbeeld met strategische besluiten zoals bij overnames en introductie van nieuwe diensten. “Ik heb het vaak goed gezien.”

Open source ethiek

Nog meer oudere VRI-leden hadden geworsteld met hun geweten en ethische kwesties, en concludeerden zelf dat ze aan de goede kant stonden. Sommigen van hen had het geld gekost.
Een van de jongere bezoekers, Vincent Schols (27) bracht de discussie op een meer zakelijk en objectief vlak met een veel voorkomend voorbeeld: een IT-opdracht moeten uitvoeren waarvan je weet dat die tot suboptimaal resultaat leidt.
Hij kreeg de vraag om met zijn bedrijf Soulve Innovations apps te bouwen in de zorg waarmee hij een ‘vendor lock-in’ bestendigt. Ethisch gezien vindt hij dat, zeker in de zorg, open source moet prevaleren, want dat is in het maatschappelijk en branchebelang.
Wat doe je dan, vroeg Starren. Een beetje van beiden, was het antwoord. Wel de opdrachten uitvoeren en in rekening brengen en daarnaast open source knutselen.
|Voor de meeste ethische wroegingen die deze middag passeerden, bieden regels op papier geen oplossing. De slotronde over de code leidde tot de conclusie dat deze wel handvatten biedt aan opdrachtgevers waar ze op terug kunnen vallen in geval IT’ers volgens hen ethische grenzen overschrijden. En de VRI-leden zelf zullen gedurende hun werk wellicht af en toe eens denken aan de regeltjes.
Dat kan helpen al waren alle deelnemers het erover eens dat tijdige eerlijke en open discussie tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers - net als in het wielrennen - uiteindelijk tot een schonere IT-sport zal leiden.

Meningen vooraf

Vooraf werd bezoekers gevraagd hoe ze ethiek en IT beschouwen. De opvallendste uitingen:

Rudi Labberton:
“Ethiek, in een woordenboek van 1966 beschreven als praktische wijsbegeerte, moraalfilosofie, zedenkunde. Nu, zo'n 50 jaar verder staat in Wikipedia een soortgelijke beschrijving. Gelukkig maar! Ethiek gaat over het menselijk handelen en de dilemma's, die in de praktijk een keuze soms lastig maken. In beginsel is ethiek in de IT niet wezenlijk anders dan in andere vormen van toepassing van kennis en kunde.

IT en ethiek is niet anders dan bijvoorbeeld zorg en ethiek of schoenen maken en ethiek. Wat IT bijzonder maakt is het feit dat IT verweven is met allerlei andere diensten en producten en
daardoor grensverleggend kan zijn.”

Arthur  de Groot:
“Traditionele governance zal mogelijk niet meer toereikend blijken te zijn. Het verdient  aanbeveling aan te haken bij de in de jaren negentig ingezette trend om als maatschappij iets te doen aan verbetering van het integriteitbewustzijn. Het wordt tijd voor een maatschappelijke discussie over fatsoen en omgangsvormen in cyberspace.”

Michel  Sleegers:
“Investeren in techniek wordt heel gemakkelijk en snel gedaan, maar hoe te investeren in zorgvuldigheid en integriteit, met name die van de medewerkers/betrokkenen, daar weten vele managers nog geen goed raad mee of sneuvelt het al heel snel onder de doelstellingen en druk van de directie/aandeelhouders.”

Hans Sleurink:
“Zolang het mechanistisch wereldbeeld en het daar aan gekoppelde denken over technologie dominant blijven, zal ook Ethiek & IT een marginaal verschijnsel blijven. We leven nu in een 'technology driven society'. Om Ethiek & IT een serieuze kans te geven, is omkering van het denkspoor noodzakelijk. Dan moeten we naar 'society driven technology'.”

Rik van Dam:
“Ethiek in het algemeen zoekt een antwoord op de vraag naar het goede/juiste handelen. Ethiek in IT zou op zijn minst over twee dingen moeten gaan: Vraagstukken rond de toepassing/het gebruik van IT en vraagstukken rond de levering van IT-diensten/producten.”

Suzanne Snoei:
“Een IT'er heeft vaak meer macht dan hij zelf kan beheersen. Hij of zij gaat om met persoonlijke informatie van medewerkers, klanten, patiëntgegevens of geldstromen. Om hier goed mee om te kunnen gaan moet je ethisch kunnen handelen.”

Theo Visser:
“Ethiek betekent voor mij integer handelen, eerlijkheid. Derhalve streef ik als IT-professional, binnen en buiten mijn vakgebied, er naar om ethisch te handelen: altijd bewust trachten te zijn van mogelijke gevolgen van mijn handelen, voor mijzelf en voor anderen.”