De versluiering van digitale media achter metaforen

“Het heeft even geduurd, maar dan heb je ook wat”, was de meest geuite kwalificatie van de promotiecommissie gisteren in de prachtige Senaatszaal van de Universiteit van Utrecht. ‘Even geduurd’ is de metafoor voor de lange periode van een jaar of dertien die Marianne van den Boomen nodig had om haar proefschrift af te ronden. De metafoor ‘heb je ook wat’ staat voor het resultaat: een mediatheorie die behalve inhoudelijk ook qua stijl voortreffelijk is.

Gezien de duur van het werk dat leidde tot ‘Transcoding The Digital – How Metaphors Matter in New Media’ was Marianne van den Boomen wellicht zelf het grootste slachtoffer van de versluierende, om niet te zeggen misleidende werking van media en in het bijzonder de digitale media:

Van bijvoorbeeld de belofte of metafoor dat de computer en het internet ons werk, zoals een proefschrift schrijven, efficiënter maakt vanwege lage drempels voor communicatie en toegang tot informatie. Maar ondertussen tot het uiterste afleidt van de kern van het schrijven.

Vader = systeembeheerder

Zo maakte promotor Jos de Mul in zijn prachtige Laudatio gewag van ruim 2.600 e-mailtjes in zijn archief met Marianne van den Boomen als afzender, geadresseerde of onderwerp. De zwaardere redenen van de trage totstandkoming noemde hij ook: haar – voortreffelijke – tijdrovende docentschap, wisseling van studieplekken en begeleiding, en tenslotte het lijden aan en doorstaan van de behandelingen van ziekte en uitzaaiingen.

Die laatste betitelde Marianne zelf als ‘netwerk’ en beschreef het humorvol in termen en metaforen van haar proefschrift. Zo floreerde ook gisteren de humor, om niet te zeggen hilariteit van de promovendus en de commissie. Een blijspel met een hoofdrol voor Erik Huizer met zijn opmerking over de opvoeding van drie computer- en mobielverslaafde dochters: “Een vader is een metafoor voor een systeembeheerder.”

Huizer prikkelde Van den Boomen bovendien bewust met de constatering dat haar proefschrift over het incorporeren van digitaal technologiegebruik in metaforen de singularity van Ray Kurzweil ondersteunt. “Van Kurzweil wil ik helemaal niets horen. Hij is ideologisch en speculatief”, riposteerde Van den Boomen op de haar zo karakteristieke wijze, fel maar lachend.

Zo positief is Marianne immers niet over de digitalisering van ons leven. Eerder gedurende de promotie al verwoordde ze helder haar scherpe inzichten over de vergaande invloed van digitale media op ons leven. Bijvoorbeeld met de observatie dat behalve vrijwel alle uitingen en conversatie met de nieuwe golf van zogenoemde sociale media en apps ook heel veel behoeften, gedachten en handelingen een virtuele vertaling ondergaan:

“Van vriendschap tot seks tot het antwoord op de vraag of we vandaag al genoeg stappen hebben gezet. Het gaat niet meer om louter afbeeldingen maar van een werkelijke overgang van gedrag.”

We moeten hacken

Dat uitdijende digitale leven komt tot ons in fraaie termen en mogelijkheden die veelal verhullen wat de werkelijke bedoeling is van de bedenkers, makers en brengers en van al dit fraais, vindt Van den Boomen. Reden genoeg voorhaar om op te roepen om de metaforen te ‘hacken’. Dus besluit haar proefschrift met het activistische ‘Manifest om Metaforen te Hacken’.

Om te beginnen natuurlijk met ‘sociale media’ die zelden werkelijk sociaal leven ondersteunen. Maar ook voetstoots geïntroduceerde begrippen als ‘cloud’, een metafoor van een prachtige blik naar de hemel, maar in werkelijkheid een nieuwe machtsmiddel voor concerns en staten.

In die zin is het proefschrift scherp over media die zich hullen als ‘black box’ met behulp van de semantiek, meer nog dan vanuit antropologie waarmee Marianne Van den Boomen zich doorgaans associeert. Hacken begint met het vertalen van versluierende en verhullende begrippen.

Het instituut voor Network Cultures heeft het proefschrift ‘Transcoding The Digital – How Metaphors Matter in New Media’ ook als pdf beschikbaar gesteld. En er een Nederlandstalige synopsis van acht pagina’s aan toegevoegd. Zodat u de metafoor kunt bezigen het boek gelezen te hebben, maar ondertussen het ‘voorlopig even’ bij de samenvatting te laten. Maar lees die dan ook! En voor wie niet verder meer komt dan kennisopname in 140 tekens hier wat krachtige citaten:

Uit het proefschrift:

“We mailen, we chatten, we zoeken, we voegen vrienden toe aan ons sociale netwerk, we zetten fotoalbums online – allemaal gewone, vanzelfsprekende gewone handelingen. We realiseren ons echter nauwelijks dat deze benamingen stuk voor stuk metaforische concepten  zijn, dat wil zeggen, termen ontleend aan andere domeinen dan het domein van digitale code.”

“Metaforen zijn hier noodzakelijk aangezien wij mensen geen directe toegang hebben tot het digitale als zodanig, dat immers bestaat uit binaire getallen die alleen voor machines leesbaar zijn.  Alleen een vertaling in metaforen, in digitaal-symbolische objecten, maakt dit domein leesbaar en hanteerbaar voor ons.”

“Dit roept urgente vragen op over hoe deze vertaling tussen digitale code en culturele code plaatsvindt, welke metaforen daarvoor worden ingezet en hoe dit niet alleen ons computergebruik maar ook bredere maatschappelijke vertogen rond ICT en digitalisering vormgeeft.”

“Hoe komen zulke samenstellingen van rekenen en taal, van algoritmen en vertogen, van computercode en culturele codes tot stand? En hoe faciliteren (of blokkeren) specifieke metaforen deze processen?...Het best is de methodologie te omschrijven als materiële semiotiek.

“Dat is niet onschuldig: voor zover machineprocessen een black box blijven zijn we er aan overgeleverd, en worden we afhankelijk van mensen die ze wel begrijpen,  of denken te begrijpen.”

“Materiële metaforen zijn actieve mediators die mediëren tussen woorden en een specifieke selectie uit de fysieke materiële wereld. Digitale materiële metaforen importeren beelden en handelingen uit tal van domeinen: andere media (webpagina’s, Word-documenten, afspelen, beantwoorden, verzenden); architectuur (home, window, exit); dagelijkse objecten (menu, knop, map); beroepen of rollen (server, client, host); of publieke ruimten (forum, community). “

“Zulke metaforen vergemakkelijken het gebruik van digitale objecten maar hun icontologie kan zowel de metafoor als het object aan het zicht onttrekken. Vaak zien we immers wel een object (een blog, mail, zoekmachine), maar niet de metaforen die het mede zijn specifieke vorm geven; of we zien wel de metafoor (browsen, portal, community) maar niet de objecteigenschappen die de metafoor schragen.”

“Veel objecten in moderne praktijken bevatten een handelingsscript, zoals roze scheerapparaten met weinig knopjes (gebruik dit als je vrouw bent). Zulke objecten zijn materiële metaforen wanneer ze beelden van elders importeren (bijvoorbeeld een voorstelling van ‘vrouw’) en deze exporteren en inbouwen in een specifiek ontwerp dat subjectposities toewijst (een cosmetisch apparaat met weinig knopjes adresseert vrouwen als technofobe wezens).”

“Omgaan met een computer vinden we over het algemeen gemakkelijk en vanzelfsprekend. Maar wat gebeurt er nu eigenlijk als we dat doen?...hoe het beeldscherm en alle behulpzame iconen daarop ons niet alleen helpen maar ook misleiden, omdat ze onzichtbaar maken hoe de machinerie van hardware en software werkt.”

“Beeldschermen zijn interfaces, grensovergangen waar het verkeer tussen twee systemen plaatsvindt, in dit geval tussen mensen en computers. Computers zijn speciale machines. Ze produceren niet simpelweg output in de vorm van een product, zoals een koffieautomaat of een pianola, ze leveren tevens het gereedschap om output te creëren, te modificeren, en om geheel andere producten te maken (alsof de pianola film gaat vertonen).”

 “Ook het werk dat binnen in de computer plaatsvindt wordt onzichtbaar gemaakt, en wel door de aard van de iconen op het scherm. De mailboxicoon suggereert bijvoorbeeld een onmiddellijke toegang tot de mail, en doet ons vergeten dat een klik erop in feite een complex machineproces in werking zet, dat pas na een keten van machine- en netwerkhandelingen resulteert in het binnenkomen van mail in de inbox.

Dat is precies de functie van computericonen: in naam van gebruikersvriendelijkheid vertalen ze complexe processen in een enkelvoudig beeld van een ding (mailbox) of plaats (inbox)… beeld = ding = resultaat.”

“Door digitale objecten als materiële metaforen te analyseren wordt het mogelijk bloot te leggen welke ideeën, ideologie en interpellaties erin zijn ingebakken en hoe die mee vorm geven aan de sociale praktijken die digitale objecten op hun beurt mogelijk maken. Het begrip ‘materiële metafoor’ is dan ook een heuristisch instrument om de black box van computers, netwerken en digitale code open te maken. Of, anders gezegd, het valt te gebruiken om deze black boxen epistemologisch te hacken. “

“Als we een lijst maken van gebruikelijke definities van wat een medium is komen we tot acht metonymieën, die telkens een deel belichten: media als drager of opslagcontainer, als productieapparaat, als reproductieapparaat, als distributiesysteem, als format of genre, als waarnemingsmodaliteit, als sociale setting, en als taal. Zo’n lijst maakt duidelijk dat het concept medium in elke context anders kan worden uitgesneden en voortdurend wordt uitgebreid met nieuwe kwalificaties zo gauw er een nieuw medium wordt gesignaleerd. Maar een alomvattende definitie van wat een medium is, is er niet uit te halen.”

“Software is niet te vatten zonder metaforen, maar welke metafoor wordt ingezet is niet neutraal.”

“De strijd tussen open-source software en closed-source software is in feite een strijd tussen software-als-taal (publiek bezit, te gebruiken en te veranderen door eenieder) en software-als-ding (als onvervreemdbaar bezit, beschermd door patenten en intellectuele eigendom)."

"De eigenaardige zich als immaterieel voordoende materialiteit van software genereert verschillende materiële metaforen, en dus verschillende software, verdienmodellen en softwarepolitiek."

Maar bovenal is software zelf de ultieme belichaming van een materiële metafoor die symbolische betekenis verbindt met daadwerkelijke ingrepen in de fysieke en sociale wereld.”

“Schermen verdringen andere interfaces en suggereren dat alles draait om wat je ziet… Hack nieuwe media, breek er doorheen, treed buiten het mediavertoog. Computers veranderen en vertalen ook sociale en materiële praktijken die niet als medium worden gezien.”

“Hack software en netwerkideologieën. Software lijkt een taal, maar het is ook een ideologie ingeschreven in apparaten. Hack de veronderstelde digitale immaterialiteit. Het gaat bij digitale materiële metaforen niet alleen om immateriële code maar om hun materiële productie."