Echelon en recht

Toch hebben ook beschaafde landen een geheime dienst. Die veiligheidsdiensten zijn zelfs noodzakelijk om de democratie te beschermen, zo laten de diensten zelf in ieder geval veelvuldig weten. De BVD heeft ons het afgelopen jaar, blijkens haar jaarverslag, beschermd tegen enge Chinezen, lastige Russen en gevaarlijke Joegoslaven. Om over de dreiging van de fundamentalistische imams nog maar te zwijgen. Veiligheidsdiensten als de BVD hebben, kortom, vergaande bevoegdheden om hun taak te kunnen uitvoeren.

In de nieuwe Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten die door premier Kok naar het parlement is gestuurd, worden die bevoegdheden nog wat uitgebreid, met name op het gebied van aftappen van telecommunicatie.

Maar wie controleert eigenlijk de BVD?

De diensten hameren altijd op de noodzaak van geheimzinnigheid. Al te veel controle zou hun werk onmogelijk maken, en dus de democratie in gevaar brengen. Als de BVD een telefoontap nodig acht, wordt dat niet door de rechter gecontroleerd. De dienst valt direct onder de minister-president en de minister van Binnenlandse Zaken en hoeft ook alleen aan die bewindslieden verantwoording af te leggen. De bewindslieden hoeven op hun beurt alleen verantwoording af te leggen aan de commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten van de Tweede Kamer.

Inmiddels heeft de Nederlandse regering het bestaan van spionageverbond Echelon erkend. In dit relikwie van de Koude Oorlog zitten naast de Verenigde Staten ook Engeland en een groot aantal Gemenebest-landen. Het netwerk is in staat zakelijke en privé telecommunicatie te onderscheppen.

Na de val van de muur werd het spionagesysteem niet ontbonden maar gebruikt om nieuwe gevaren het hoofd te bieden. Naast militaire spionage zou het systeem ook economische spionage verricht hebben voor de deelnemers. Een bekend (onbewezen) voorbeeld is het onderscheppen van een offerte van Airbus, waarna Boeing met een order aan de haal ging.

Een aantal Europese landen maakt zich zorgen over Echelon en het Europees Parlement heeft een onderzoekscommissie ingesteld. Die commissie werd onlangs met een kluitje in het riet gestuurd bij een bezoek aan de Verenigde Staten: de Amerikanen hadden geen zin om te praten over Echelon. In een (op 18 mei verschenen) tussenrapportage meldt ook de commissie van het Europees Parlement dat Echelon bestaat.

Het bestaan van ongecontroleerde spionagesystemen is in strijd met een aantal grondrechten in Verdragen en Grondwetten. Artikel 8 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens beschermt van een ieder het recht op respect voor zijn prive leven en zijn correspondentie. Dit artikel heeft grote betekenis verworven voor de bescherming van privacy in de Lidstaten van de Raad van Europa.

Inbreuken op dat recht zijn alleen toegestaan onder strikte voorwaarden. Het Europese Hof van de Rechten van de Mens sprak zich al eens uit over de manier waarop de Duitse veiligheidsdiensten gecontroleerd werden. Daarbij werd bepaald dat controle door een onafhankelijk orgaan vereist is.

Het is onwaarschijnlijk dat Echelon de toets van artikel 8 kan doorstaan. Zo is het opvallend dat Engeland deelneemt aan Echelon en tegelijkertijd lid is van de EU en van de Raad van Europa; en dus artikel 8 EVRM onderschrijft. Volgens de commissie van het Europees Parlement handelt het Verenigd Koninkrijk niet per definitie in strijd met het EU-verdrag.

Als Engeland echter deelneemt aan Industriële spionage is er wel strijd met het EU-recht. De commissie impliceert dat er wel schending is van het recht op privacy in artikel 8 EVRM. De commissie besluit met een opvallende oproep aan de Europese burgers: verdedig uzelf; versleutel uw email!

Het belang van het debat over juridische aspecten van Echelon en andere spionagesystemen is duidelijk. Het voortbestaan van de rechtsstaat wordt niet alleen bedreigd door geschifte imams, maar ook door het bestaan van geheimzinnige aftapnetwerken met ongecontroleerde bevoegdheden.

Lodewijk Asscher

Mr. L.F. Asscher Is verbonden aan het Ivir, het Instituut voor Informatierecht van de Universiteit van Amsterdam.

Zie ook:
* Informatie over Echelon:
* Het jaarverslag van de BVD

Op vrijdag 15 juni aanstaande organiseert de Vereniging voor Media- en Communicatierecht (VMC) een debat in de Agnietenkapel te Amsterdam, waar zal worden gesproken over de juridische haken en ogen aan Echelon. Naast een inleiding over Echelon zelf en een bespreking van het rapport van de Commissie Mevis (over strafvorderlijke gegevensvergaring) zal worden gekeken wat de internationaal juridische implicaties zijn van Echelon. Zie www.communicatierecht.nl
Aanmelding: asscher@ivir.nl