Privacy is een lastig ding, vol van paradoxen. Zowel gevoelsmatig als rationeel kunnen we er moeilijk mee overweg. De onwetendheid leidde tot onzin over de onthulling van Edward Snowden.

Is privacy ‘echt voorbij’? Had u ineens een ongemakkelijk gevoel bij het publiceren van foto’s op Facebook en het tikken in Gmail? Of liet u dat zelfs, heel consequent, na?

Of waarom zouden we ons inhouden, we zitten allemaal in hetzelfde schuitje? Dat is het aardige van privacy, het is een collectieve waarde met een individueel gevoel. Ik hanteer sinds kort de ‘privacypijngrens’. Die is persoonlijk, mede collectief bepaald. De agrarische dorpssamenleving kende een hele andere grens dan de stedelijke, geïndividualiseerde maatschappij van opinieleiders.

Of neem het naaktstrand als voorbeeld. Privacy lijkt daar ‘echt voorbij’, vrijwillig, tot wellicht onverwacht de buurman voorbij wandelt. Privacy in de openbare ruimte voelen we. Altijd camera’s gedurende het winkelen (met of zonder microfoons?). Nooit meer in een parkeergarage ongezien een collega zoenen. Niets te verbergen? Kulargument!

Van Eisenhower tot Prism

Op internet en wettelijk gaat het om persoonsgegevens, maar Prism is geen nieuws. Dwight Eisenhower bevrijdde ons in 1945 en begon direct met ‘intelligence’ in Europa die hij als president enorm opvoerde.

In 1974 zongen de Rolling Stones in Fingerprint File al: “these days it's all secrecy; no privacy…some little jerk in the FBI, keeping papers on me six feet high, it gets me down…what a price to pay.”

Vliegtuigpassagiers naar de VS hebben een dossier en Prism zelf is allerminst nieuw. Al in 1999 kwam journalist Duncan Campbell na onderzoek voor het Europees Parlement over Echelon tot dezelfde huiveringwekkende conclusie: al het verkeer is beschikbaar voor samenwerkende Anglosaxische landen en hun vrienden. Dat zijn wij ook, zeker sinds Irak en Afghanistan.

Echter, vrijwel niemand kraaide er in 1999 naar, internet was net begonnen en hypes regeerden de media nog niet. Prism is een hype. Immers, Google en Facebookverkeer wordt volgens Prism-documenten sinds 2009 direct afgetapt. Er is genoeg voor gewaarschuwd. De ophef deze week in de VS betrof de spionage van Amerikaanse burgers, die van buitenlanders was bekend en niet erg.

Cynisme regeert

De toegang tot en effectiviteit van speurwerk in de databergen – momenteel Boundless Informant genoemd – groeit voortdurend. Echter, in theorie verbetert onze privacy zelfs. De kans op miskleunen door speurders - met alle vreselijke gevolgen van dien – daalt. Dat is cynisch ja, maar een betere benadering dan de doelloze verontwaardiging over en gewichtige doodverklaringen van onze privacy als gevolg van wat nu ineens ‘Prism’ heet.

Recent leidde een voorstel van minister van Veiligheid en Justitie Ivo Opstelten om bij ernstige verdenkingen onze pc’s te mogen binnendringen tot grote verontwaardiging vanwege privacyschending. Niemand zag dat in de toelichting stond dat de AIVD dit al sinds 2002 mag.

Diezelfde AIVD die via programma’s als Sigint en Echelon al lang internationaal samenwerkt. Toch bracht De Telegraaf er in chocoladeletters nu een ‘onthulling’ over. En geheel volgens de mores van de hype kwetterden veel media dit na.

Overheden hanteren dus twee datastromen, ten eerste binnen wettelijke kaders en ten tweede van geheime diensten. Als Opstelten’s diender geen bevoegdheid heeft, kan hij Plasterk’s AIVD even bellen. Voor de rechtszaak telt dat niet, maar gedurende opsporing is het reuze handig. Ook cynisme, ja.

NSA en examendiefstal

Schaden die wettelijke mogelijkheden en de stiekeme dataverzameling op zich de privacy? Of vergroten ze de kans erop exorbitant? Big Data vormen een toverwoord, bijvoorbeeld voor patroonherkenning. Verzekeraars en sociale instellingen ontwaren broeinesten van fraude, justitie van boeven en geheime diensten van terroristen.

Hopen we. Hoe monitoren ze? Slaan ze data op? Voor hoe lang? Hoe worden profielen gemaakt en voor hoe lang?

De wetten en maatregelen zelf schenden de privacy niet, en zelfs de bevoegdheden van geheime diensten wellicht niet. Maar de uitvoering wel. Die blijft verhuld, en dat is het werkelijke probleem.

Het geruststellend bedoelde gebrabbel van Opstelten op kritiek, het zwijgen van Plasterk. Gedurende m’n tijd in Oost-Europa wist ik tenminste dat elke lokale politie van gemeenten waar ik kwam een dossier kreeg en een spion toewees. In zekere zin een geruststelling.

Maar nu? Is de datahonger effectief? Zou gebruik van vergaarde kennis voor tijdige arrestaties dan een grove privacyschending zijn?

Prijs betalen

Los van die privacypijngrens, ons gevoel, kun je het ook, op zijn ‘Grunbergs’, rationeel als ruilhandel benaderen. Wat leveren we in? En wat krijgen we er voor terug? Dat geldt zeker voor de commerciële privacyhandel.

Door gebruik van camera’s daalt de winkeldiefstal en zijn onze jurkjes goedkoper. Fair deal? Gaat over mijn privacypijngrens heen, maar gezien de volle winkelstraten vindt menigeen dat prima. Ook het vliegverkeer met de VS heeft niet te kampen van de gevoelde privacyschending.

Wij menen dat commerciële diensten gratis zijn, maar we betalen met data. Die we grotendeels onbekommerd toevertrouwen aan Facebook, Google, Sanoma, KPN en UPC. Is het echt schadelijk of hebben we terecht het idee er nauwelijks last van te ondervinden? Google legt met YouTube je kijkgedrag vast en UPC, RTL en SBS maken daar een begin mee.

Deze commerciële datastromen en privacyrisico zijn steeds nauwer verweven met die van de overheid. Facebook en Google voeden geheime diensten. Onze nationale Cyber Security Raad wordt voorgezeten door de antiterrorismechef en de baas van KPN. KPN is, net als de andere grote providers als UPC en Ziggo voor de meerderheid in Amerikaanse handen. Een veilig gevoel, of niet?

De Europese Commissie formuleerde een uitstekend privacyvoorstel met als principe louter dataverzameling met toestemming van de klant. Bedrijven moeten dan ook bestanden dan op aanvraag direct wissen. Resultaat: een privacyoorlog in het Europees parlement, met 3.000 amendementen als gevolg van enorme lobby’s. Ook van Google en Facebook, gesteund door de Amerikaanse regering met haar eigen NSA-belang.

‘Accountability’ of rekenschap geven, zo luidt ook de eis in een recent WRR-rapport. Vertellen wat er plaatsgrijpt. Lobbygroepen zeggen dat Nederland ‘wereldkampioen aftappen’ is. Is dat werkelijk zo? En is dat dan effectief?

Pas op grond van feiten kun je keuzes maken als samenleving. Daar moet het parlement, graag van links tot rechts – Republikeinen in de VS zijn heel wat principiëler dan onze VVD – werk van maken.

Verdrijft dat het cynisme? Wordt de privacypijngrens dan minder geraakt, of slaat de angst ons om te oren? Dat blijven moeilijke vragen…