Fotosaurussen en nieuwe pioniers

© 2010 Pavel Maria Smejkal: Fatescapes

Smejkal heeft alleen de achtergrond willen tonen van de wereldberoemde oorlogsfoto uit My Lai. Opzienbarend, Radicaal, Verrassend. Dat zijn enkele reacties op de tentoonstelling From Here On van het FoMu -fotomuseum in Antwerpen. From Here On plaatste de fotografie radicaal in een nieuw daglicht. De fotograaf in het digitale tijdperk. Wat is tegenwoordig de definitie van een fotograaf? Is dat iemand die foto’s maakt met zijn mobiel, met zijn iPad, de Instagram fotograaf, degene die screenshots fabriceert of de traditionele fotograaf met verscheidene telelenzen op zak, altijd zoekend naar een nieuw beeld, een nieuwe wereld om vast te leggen? Het FoMu nam ons mee naar de vraagstelling over wat fotografie heden ten dage is, over makerschap, over de rol van het auteursrecht en over de toekomst van de fotografie. Een fototentoonstelling waarbij geen van de fotografen zelf een camera in de hand heeft gehouden. Een tentoonstelling waarbij de fotografen enkel gebruik hebben gemaakt van screenshots en gedownloade foto’s om te remixen of te ordenen. Een discussie over de rol van het auteursrechtkón niet achterwege blijven.

© 2011 Corinne Vionnet

Deze kunstenares struint het internet af op zoek naar amateurfoto's van bekende gebouwen. Al deze vakantiekiekjes schuift zij over elkaar heen en bewerkt zij tot een nieuwe foto. Een van de kunstenaars van de tentoonstelling, Andreas Schmidt, heeft een "snapshot willen maken van Flickers brein". Door binnen Flickr op de afzonderlijke zoektermen rood, groen en blauw alle foto’s te zoeken die op dat moment met die kenmerken beschikbaar zijn. Alle foto’s van zo'n zoekterm - w=allq=red&m=text#page= - heeft hij vervolgens gegroepeerd tot een geordend overzicht. © Andreas Schmidt, serie RGB

Bij de vraag of hij eigenlijk niet een editor is, in plaats van een fotograaf, zegt hij toch duidelijk een fotograaf te zijn. Hij klikt toch immers ook op een knop om een apparaat een afbeelding te laten maken van hetgeen dat voor hem is. Dat dit nou toevallig een screenshot is op de computer doet daar niets aan af. Hij doet dit vanuit fotografisch oogpunt.De juriste Marie Gybels van de Belgische auteursrechtenorganisatie Sofam geeft aan dat zij dit soort fotografie als onderdeel van een kunstuiting ziet, en dit soort fotografen dan ook kunstenaars noemt.

Je zou ze ook editors kunnen noemen, beeldbewerkers. Duidelijk is in ieder geval dat deze nieuwe soort fotografen een andere input gebruiken dan de ons bekende "offline" wereld. Deze fotografen gebruiken het onuitputtelijke web als bron. Volgens fotograaf Penelope Umbrico hebben we al genoeg foto’s en is het tijd om te recyclen. Oude foto’s in een nieuw jasje steken of in een nieuwe collage. Een voorbeeld van een nieuwe jas is het werk van Sanna Dullaway die oude zwart-wit foto’s in kleur omzet.

From Here On en auteursrecht

From Here On gaat over een Nieuwe Wereld die reeds bestaat. From Here On gaat over het ontdekken en herontdekken van werelden. Door middel van het remixen andere percepties over de wereld vormen. Ook Kunstenaar en tevens curator van deze tentoonstelling Joan Fontcuberta gebruikt maar al te graag werk van andere mensen. Hij is een verzamelaar, ondermeer van foto’s. Hij weet niet wie de maker is. Waarom moet je dat eigenlijk weten? Hoe iets juridisch zit, is niet hoe hij het beleeft. "Het internet heeft onze visuele communicatieklimaat gewijzigd. We moeten geen Fotosaurussen blijven. Blijven hangen in de oude tijd. We zijn in een nieuwe fase aangekomen. De fase van ‘adapten’. De fase van ‘access’. Hoezo zou ik die beelden stelen? Ze zijn toch al toegankelijk? Er is slechts sprake van het verplaatsen van de positie van de foto."

Dit is een ‘Platofilosofisch probleem.’ Je hebt twee werelden:

1. de wereld van ideeën, en

2. de wereld van de realiteit

"Ik ben erg blij met het auteursrecht. Ik zou niet willen dat anderen mijn werk commercieel exploiteren. Maar aan de andere kant ben ik een artiest. En zoek ik de overtredingen op. Mijn werk gaat over: What is the sense of property today? We leven in een nieuw digitaal humanisme. We willen delen. Dus wat is dan nog de waarde van eigendom in deze tijd? Het doet er niet toe wie de maker is van een foto. De gebruiker is de eigenaar. Het gaat er nu om een betekenis te geven aan beelden. Degene die de betekenis geeft, die beheert de afbeelding."

Niet verwonderlijk deze opmerking, want bij doorvragen willen zowel Fontcuberta als Schmidt niet dat hun werk commercieel door anderen geëxploiteerd wordt. Dit lijkt toch een grote discrepantie te zijn: Aan de ene kant gebruik je werk van anderen zonder toestemming, en aan de andere kant wil je dat anderen jouw werk niet commercieel gebruiken.

Plots staat er een fotograaf op, een echte, naar eigen zeggen. Hij vraagt Schmidt, die in zijn ogen foto’s steelt van anderen, of hij, als hij 2 miljoen zou krijgen voor zijn werk, dit dan ook zou verdelen met alle mensen van wie hij het beeldmateriaal heeft gebruikt?

Nee, is zijn antwoord kort en resoluut. "Bovendien wordt het auteursrecht alleen maar ingezet om rijke kunstenaars te sue-en", zegt Schmidt. "Kijk naar de rechtszaak van Richard Prince. Aan het einde van de rit gaat het er gewoon om hoeveel geld je hebt en helemaal niet om je ideeën."

Nieuw auteursrecht?

De vraag die nu overblijft: Hoe krijg je de wereld van de ideeën en de wereld van het recht samen? Volgens Fontcuberta is het recht een systeem van sociale regels. Die moeten aangepast worden aan de tijd. Het auteursrecht zoals we nu hebben past niet meer bij onze digitale maatschappij. De juriste van Sofam beaamt dat het recht altijd achter de feiten aanloopt. Opvallend is dat geen van de fotografen zich afvraagt hoe de beelden online zijn gekomen. Misschien zijn ze wel illegaal op het net geplaatst. Aan de ene kant willen ze al deze foto’s ‘adapten’, hergebruiken, remixen en verplaatsen, terwijl aan de andere kant vastgehouden wordt aan het auteursrecht, om hun eigen werk te beschermen. Ik vind het een mooie tentoonstelling. Het brengt de discussie op gang over een maatschappij waarin alles maar toegankelijk is. Een maatschappij vol overvloed. Maar zijn deze

fotografen nou echt nieuwe pioniers of Fotosaurussen in een ander jasje?

*) Dit artikel is geschreven naar aanleiding van een rondetafelgesprek over makerschap, auteursrecht en fotografie, georganiseerd door FoMu op 26 september 2012 te Antwerpen. Dank aan FoMu en aan de sprekers: Frank Vanhaecke, Andreas Schmidt, Joan Fontcuberta, Marie Gybels (juriste bij Sofam).