Tijd voor een digidieet!

Onontgonnen gebieden moeten ontgonnen worden, de hoogste pieken beklommen en de diepste zeeën bezwommen. Ziehier het profiel van de rusteloze westerse mens die doordrenkt is van de gedachte dat grenzen bestaan om ze te verleggen. De filosoof Oswald Spengler karakteriseerde deze typische westerse wezenstrek als de faustische ziel, het onderscheidende merkteken van de inwoners van het Avondland.

 Steeds verder en hoger wil deze mens, met tomeloze energie zoekt hij de grenzen van het mogelijke op, hij koloniseert en innoveert, overwint de beperkingen van tijd en ruimte, richt eigentijdse kathedralen op van glas en staal die tot in de wolken reiken, en hij beziet zijn geschiedenis als een oneindig proces van steeds verdere vervolmaking en vooruitgang. Vooruit! Dat is het aloude devies waaraan we tot op de dag van vandaag maar al te graag gehoorzamen.

Die bezieling leverde aanvankelijk wat op. In economisch, technisch en intellectueel opzicht mocht het oude continent zich eeuwenlang de navel der wereld wanen. Maar die tijd lijkt voorbij; de glazen kerken staan steeds vaker leeg, de vergrijsde kerkgangers zijn afgemat en de wijzen komen tegenwoordig uit het oosten. Maar toch.

De faustische ziel verloochent zich zelden en klampt zich halsstarrig vast aan zijn vooruitgangsgeloof. Het is een diepgeworteld visioen dat in essentie een verlossingsverhaal is, een religieus ideaal verpakt in het seculiere pakpapier van de Verlichting. Men ruilde God en Zijn ontwerp in voor de rede en de techniek en zocht de zaligheid niet meer in het hiernamaals, maar in het hiernumaals. Dat het stichten van de hemel op aarde meer dan eens in een hel veranderde, deed niets af aan het onwankelbare geloof van de vooruitgangsutopisten.

Van klassenwaan naar rassenwaan naar vrijemarktwaan. Dat zijn zo’n beetje de politieke verschijningsvormen waarmee deze seculiere heilsgedachte zijn wil aan de geschiedenis probeerde op te leggen. Telkens wees men op de een of andere noodzakelijke ontwikkelingsgang die de mensheid uit zijn ketenen zou bevrijden en de heilstaat zou realiseren. De slachtoffers van de klassen- en rassenwaan liggen inmiddels op het kerkhof, de verwerking van het door de marktwaan geproduceerde menselijke afval is momenteel in volle gang. Dit afvalverwerkingsvraagstuk groeit de hedendaagse heilsoldaten echter dusdanig boven het hoofd, dat ook deze verlossingsbeweging in zijn eigen rotzooi dreigt om te komen.

Maar de faustische ziel is ontembaar. Net wanneer men denkt dat het hele terrein ontgonnen is, eigent zij zich een nieuw verheffings- en vooruitgangsideaal toe. Nu alle uithoeken van de echte wereld ontgonnen zijn, mogen we ons geluk beproeven in de virtuele realiteit. Een grenzeloze biotoop waar elke mogelijkheid werkelijkheid wordt en waar verlossing in het verschiet ligt. Julian Assange, de hackers van Anonymous en Maurice de Hond: dat zijn de revolutionairen die richting geven aan de zoveelste onvermijdelijke gang die de geschiedenis voor ons in petto heeft.

Vanaf 2013 kunt u uw kind in het nieuwe geloofsregister bijschrijven. U stuurt het dan naar een Steve Jobs-school waar schoolgebouw en leraar in een iPad verstopt zitten. Die school heet overigens o4nt (onderwijs voor een nieuwe tijd); uw kind leert er lezen en schrijven volgens de regels van het digitale alfabet. Het moet bovendien ‘snel kunnen reageren op veranderingen in de toekomst’, aldus het manifest van o4nt. Langzaam is uit, snel is in en het verleden is passé. Voorwaarts! Na de klassen-, rassen-, en marktwaan is het rijk aan de digiwaan.

Wat De Hond en de zijnen – deze postmoderne kruisvaarders – vergeten, is dat iedere vooruitgangswaan zijn eigen pathologieën oproept. Zo schijnen ICT-discipelen – de godvrezenden van vandaag – nogal eens last te hebben van aandachts- en geheugenproblemen, obsessieve persoonlijkheidsstoornissen, psychomotorische agitatie en dissociatieve stoornissen. Een en ander is het gevolg van oververhitting van het brein dat te veel prikkels tegelijkertijd moet verstouwen.

De pest met vooruitgangsfundamentalisten is dat zij altijd de oude zin willen afschaffen, met alle onomkeerbare gevolgen van dien. Het faustische beest in ons dient getemperd te worden. Zou het een idee zijn een vastenritueel naar moderne snit in te stellen? Een  maandelijkse ICT-onthoudingsdag bijvoorbeeld? Een dagje mail-, tweet-, en facebookvrij, en dan  reflecteren op de vraag hoe we nieuwe technologieën op betekenisvolle en verantwoorde wijze in ons leven kunnen inbedden? Ja, onthouding loutert. Het is tijd voor bezinning, tijd voor een digidieet dus. 

*) Deze column verscheen afgelopen week in de Volkskrant