Tijd voor een 'boerkaverbod' op internet?

Eerder deze maand zond RTL7 Paul Verhoevens Hollow Man uit. Een wetenschapper, gespeeld door Kevin Bacon, slaat eenmaal onzichtbaar aan het verkrachten en moorden. Moraal van het verhaal: iemand die zichzelf onkwetsbaar waant, laat alle moraliteit varen. De Griekse filosoof Plato verwoordde dezelfde boodschap al millennia eerder in De Republiek.

Daarin vertelt het karakter Glaucon over een herder die, nadat hij een ring vindt waarmee hij onzichtbaar kan worden, de koningin verleidt en de koning vermoordt. Volgens Glaucon zijn we enkel rechtvaardig uit angst voor de consequenties als we het niet zouden zijn. Het is ons gevoel van kwetsbaarheid waardoor wij rekening houden met anderen.

Hoewel Plato Glaucons mening slechts opvoert om te kunnen weerleggen, lukt hem dat toch niet helemaal. Natuurlijk handelen we niet alleen moreel uit angst voor repercussies, maar het gevoel dat we bij ons handelen open en bloot zichtbaar zijn voor anderen is wel belangrijk.

Misschien dat dat meespeelt in de huidige discussie rond het wetsvoorstel voor een algemeen verbod op gelaatsbedekkende kleding, zoals de boerka. Wij willen kunnen zien met wie wij te maken hebben.

De overheid schrijft in haar memorie van toelichting: "Onze samenleving wordt gekenmerkt door een maatschappelijk verkeer waarin men elkaar op herkenbare wijze tegemoet treedt, waarin men elkaar in het gezicht kan zien en waarin open communicatie mogelijk is.

Herkenbaar optreden en open communicatie zijn zowel fundament als voorwaarde voor een samenleving die berust op gelijkwaardigheid, vertrouwen en persoonlijke verantwoordelijkheid.:

Maar de draagster van een boerka is weliswaar onherkenbaar, zij is allesbehalve onzichtbaar. Alle ogen zijn juist op haar gericht en zij is daarmee minstens zo kwetsbaar als ieder ander. Wat dat betreft gaat er in het straatbeeld meer dreiging uit van het groeiende park terreinwagens met geblindeerde ramen.

Elke beleefdheid achterwege

Er is echter een andere openbare ruimte dan de straat waar mensen werkelijk onzichtbaar zijn en zich onkwetsbaar wanen: het internet. En de morele gevolgen zijn daar wel degelijk zichtbaar.

Ik doel op de reacties op discussiefora die uitdrukkelijk zijn bedoeld om te kwetsen en beledigen, ook al zien we enkel de reacties die al door het filter van redactie en moderator zijn gekomen. Ik denk dat er maar weinig mensen zijn die zich op dezelfde manier zouden uiten wanneer ze tegenover degene zaten tot wie ze zich richten.

Dezelfde normvervaging geldt voor andere internetverschijnselen zoals Marktplaats. Ook daar ben ik verbaasd over de mores van kopers en verkopers zolang hun identiteit onbekend is. Vaak blijft bij het uitwisselen van informatie elke beleefdheid achterwege en blijken gemaakte afspraken weinig voor te stellen.

Nu is niemand veroordeeld tot internet of verplicht om als masochist andermans reacties te lezen. Toonde internet slechts het ware gezicht van mensen dan was dat tot daar aan toe. Maar wat ik bedreigender vind, is de mogelijkheid van het internet het morele karakter zelf te vormen.

Of kennis van het goede nu is aangeboren, zoals Plato geloofde, of niet, we leren samenleven in onze wisselwerking met anderen: in de familie, op het schoolplein, op ons werk. Als we daar geen rekening houden met de gevoelens van anderen, ondervinden we daarvan meestal vroeg of laat zelf de gevolgen.

Anonimiteit en onkwetsbaarheid

Onze kwetsbaarheid stimuleert inlevingsvermogen en voedt ons op. Zo niet op internet. Daar stompen anonimiteit en onkwetsbaarheid onze morele voelsprieten juist af. Het is niet ondenkbaar dat als mensen onkwetsbaar en onzichtbaar op internet hun morele bewustzijn ontwikkelen, zij dezelfde omgangsvormen hanteren als zij zich in de echte wereld begeven.

Natuurlijk is anonimiteit ook van waarde. Ze kan mensen hun mening laten uiten die zij anders voor zich houden. Het biedt de vrijheid een afwijkende mening te uiten zonder angst voor repercussies van andersdenkenden. Een mogelijkheid van levensbelang in landen met een onderdrukkend regime.

Toch zie ik voor de Nederlandse samenleving de erosie van inlevingsvermogen en respect door een anoniem internet als bedreigender dan het verlies aan de mogelijkheid om de angstigen een veilige stem te geven.

Een discussie over een verbod op anonimiteit op internet lijkt me daarom op zijn plaats. Voor de publieke moraal is een verbod op de internetboerka relevanter dan een verbod op de echte boerka.

*) Marc Davidson is verbonden aan het Instituut Biodiversiteit en Ecosysteem Dynamica van de UvA. Dit artikel verscheen op maandag 27 februari 2012 eerst op de de opiniepagina's van de Volkskrant