Nederlandse aftapindustrie: luistervinken in een kooitje

Het begon allemaal met een verdwaalde Koerdische Turk: Huseyin Baybasin kwam in Nederland 'tot inkeer' over zijn misdaden en biechtte op dat de Turkse regering tot op het hoogste niveau betrokken was bij zijn drugshandel. De Turken vroegen om uitlevering, maar Baybasin zit nu in hoger beroep levenslang vast, in Nederland.

Vermoed werd dat de Turkse regering met de taps had gerommeld. De advocaten van de bendeleider hadden zo hun twijfels bij de echtheid van de ruim 6.000 afgeluisterde gesprekken en schakelden experts in. Het bleek dat er in de tapkamers apparatuur van Comverse' dochteronderneming Verint Systems gebruikt werd. De experts zaaiden twijfel over de betrouwbaarheid van appratuur: de inhoud van gesprekken zou achteraf te manipuleren zijn, en bovendien kon Israël meeluisteren. Met dit onderwerp is rook van twijfel genoeg om een veenbrand aan ophef te veroorzaken. Kamerleden haalden op 26 november, tijdens het vragenuurtje hun zwaarste vocabulaire uit de kast om de zaak 'aan de kaak te stellen. Advocaten zetten uiteraard zwaar in op de vermeende lekken. De rechterlijke macht bleek niet onder de indruk, Bayasin zit levenslang in de cel.

Al in januari 2002 schreef columnist Phons Bloemen in Netkwesties over de verdenkingen jegens Comverse in de Verenigde Staten. De verdenking jegens de Israëlis was niet nieuw. Zo heeft de FBI onderzoek naar het bedrijf proberen te doen, nadat de Israëlische geheime dienst Mossad met geheime informatie op de proppen kwam na de aanslagen van 11 september 2001. Maar nieuws daarover van de zender Foxnews verdween met een mogelijk vervolg in de doofpot. De rijen in de VS sloten snel, het hoger belang was evident, maar de vermeende zelfcensuur in de pers is opmerkelijk.

Nederlandse tapexperts bliezen de 'zaak-Comverse' nieuw leven in, en de geruchtenstroom was voor de Evangelische Omroep voldoende om op Radio 1 de afluisterperikelen aan de kaak te stellen. Het kwam tot Kamervragen, waarbij Groenlinks-kamerlid Vendrik de omgekeerde bewijslast te berde bracht: je moet een garantie hebben dat het aftappen niet wordt getapt door Israël. Dus moet Nederland over de code van de software beschikken om vast te kunnen stellen of er een lek is ingebouwd. Hard bewijs dat er ook maar iets daadwerkelijk mis zou zijn met de apparatuur kwam niet ter tafel in Den Haag, maar minister Remkes van Binnenlandse Zaken voerde de geruchtenstroom slechts door behandeling achter gesloten deuren toe te zeggen.

Dit soort spionagekwesties ligt lekker in het gehoor, schande is snel groepen. In dit geval is er ook een industrieel belang: de overheid moet nieuwe tapapparatuur aanschaffen. De Nederlandse producenten, concurrenten van Comverse, hadden geen reden om ontevreden te zijn over de ophef. Het 'tapwereldje' is klein, de markt voor tapspullen is nog kleiner.

Afgelopen maanden lag het Israëlische bedrijf Comverse / Verint Systems met een vestiging in Zoetermeer dus flink onder vuur. Zowel Comverse als Verint Systems zijn gebruikte merken in Nederland: Comverse maakt de meer gebruikelijke telecommunicatieapparatuur en software, zoals onder andere een een E-mailplatform voor mobiele telefonie en unified messaging voor telecombedrijven. Onder de naam Verint Systems worden allerhande tapspullen verkocht.

Het grootste probleem op dit moment met Verint Systems is de, op zich onontkoombare, geheimzinnigheid van de selectie en de aanbesteding. Zo speelt de beschuldiging dat de Isrealische regering de prijs van de apparatuur kunstmatig laag weet te houden door ook de research voor afnemers te betalen. Dit is evenals de andere geruchten, moeilijk te weerleggen. Het beeld van 'er moet iets aan de hand zijn' wordt versterkt door het feit dat baas van Verint in Zoetermeer, Michel Manche, een ex-BVD-er is. Er is geen bewijs voor de beschuldigingen, maar tegelijkertijd kan het bedrijf niet inhoudelijk ingaan op de aantijgingen.

Ook het 'onderzoek' dat landelijk officier van justitie Taco Stein deed naar de Amerikaanse kwestie rondom Verint Systems is een wassen neus, zo gaf Stein zelf ook toe. Alsof het OM haar eigen met veel moeite vergaarde bewijs zelf weer zou gaan weerleggen.

De voorgeschiedenis

De markt voor deze tapspullen in Nederland was de afgelopen tijd nogal in beweging. Vroeger, voordat er een nieuwe telecomwet en een actieplan terrorismebestrijding waren, had elk regiokorps van de politie haar eigen tapinrichting. De komst van vele nieuwe (mobiele) telecom- en internetaanbieders, internetaanbieders lag mede ten grondslag aan centraliseren in drie tapkamers: in Bilthoven, Zoetermeer en Den Haag, voor zowel gesprekken als internetverkeer. Dit 'kabelgebonden' afluisteren werd ondergebracht in een organisatie van het ministerie van Justitie, het Landelijk Interceptie Orgaan (LIO). Het afluisteren van etherfrequenties wordt nog steeds gedaan door de MID, de Militaire inlichtingendienst. Het LIO, is ondanks dat er al meer dan een jaar aan gewerkt wordt, nog steeds een 'organisatie in oprichting': een aantal tapkamers en de verbindingen zijn al af, maar de interne organisatie is nog steeds helemaal niet op orde, zo laat een ambtenaar van het LIO weten.

De Marechaussee, KLPD, de Militaire inlichtingendienst en de Aivd zitten nu samen rondom de afluistertafel. Volgens een ambtenaar van LIO die anoniem wenst te blijven zijn de tapkamers 'inmiddels operationeel'. Maar het LIO heeft nog een paar boodschappen te doen: nog twee tapsystemen aanschaffen, twee zijn er al besteld. Die komen waarschijnlijk, via Verint, van Comverse. De aanbesteding is geheim, en vindt niet plaats volgens Europese mededingingsregels, zei D66-kamerlid Boris Dittrich in het Tweede Kamerdebat over Comverse apparatuur.

Belangenbehartigers

Het handjevol Nederlandse producenten van tapkasten heeft er juist op dit moment baat bij om Verint System zwart te maken. Want het Verint heeft een poot tussen de deur bij de overheid, die de concurrentie ontbeert. Verint Systems maakt alles wat een politieman maar nodig heeft. Van telefoon- tot internettaps en de apparatuur en software om de taps te analyseren: de apparatuur die in de centrale tapkamers van LIO staan, tot de 'kastjes' die de internetproviders kunnen plaatsen om de datastroom afluisterbaar te maken.

De beveiligingswereld hanteert als credo gaarne de term 'neutralisatie', in de woorden van criminoloog Bob Hoogenboom van de Universiteit Nijenrode deze week tijdens een bijeenkomst op World-Information.org: 'Neutralisatie is door middel van intimidatie, desinformatie en lekken de tegenpartij op alle mogelijke manieren onschadelijk maken.'

Die mentaliteit van de luistervinken tekent ook de concurrentie in de markt voor tapapparatuur: de afgelopen maanden zijn met name kamerleden en journalisten volop gevoerd met informatie over de vermeende gaten in de tapkasten van Verint Systems.

Wetenschappelijk onderzoek naar het aantal ex-Aivd-ers en oud-politieagenten dat tegenwoordig rondspookt in de 'afluisterindustrie' is nog nooit gedaan. Hoewel dit volgens Hoogenboom wel zou moeten gebeuren: 'Maar de criminologie doet liever onderzoek naar traditionele onderwerpen zoals misdaadnetwerken of misdadigers.'

Ook in de Tweede Kamer zijn de vragen gerezen of het zo zuiver op de graat is om dit overheidspersoneel zomaar te laten 'overlopen', zoals met de baas van Verint Systems die de Binnenlandse Beveiligings Dienst, nu Aivd, verliet.

Concrete beschuldigingen als zou Verint Systems duur in onderhoud zijn en een grote foutmarge hebben, zijn anonieme beschuldigingen, waarschijnlijk gevoed door de concurrenten. Te weinig vragen Kamerleden en journalisten zich af welke belangen hun anonieme bronnen precies hebben.

Zo heeft tapdeskundige Martien Kuylman, die het 'Verint Systems schandaal' in Nederland mede aanwakkerde, zijn belangen. Kuylman werd in een rechtszaak gevraagd om zijdelings adviezen te geven over de Verint Systems apparatuur. In een verslag van Trouw: 'Ik heb gesprekken van de taps beluisterd, en kon aantonen dat de kwaliteit van de afgetapte gesprekken te goed was voor de gebruikte GSM-verbinding. De conclusie mogen anderen trekken, de conclusie dat Verint Systems apparatuur lek is heb ik niet getrokken'.

Kuylman is een veel geraadpleegde bron. Maar wat blijkt: Kuylman heeft zelf ook een bedrijf in tapapparatuur, hij ontwikkelt momenteel software voor een aftapkastje dat modem- en faxberichten kan onderscheppen, hoewel het product vooral voor de commerciele markt bedoeld is en niet direct concurreert met de Israëlische afluistergigant. 'Het kastje komt op de telefoonlijn en een secretaresse kan bijvoorbeeld een fax op haar computer opslaan, dat is erg handig', zo vertelt Kuylman over zijn product tegen Netkwesties.

'Maar suggereren dat ik directe commerciële belangen heb is belachelijk, ik heb ook naar het vragenuurtje geluisterd, waarin er verschillende verdachtmakingen werden geuit door minister Remkes over commerciële belangen.'

Kuylman voelde zich zeer onterecht aangesproken. Ook contacten die hij probeerde te leggen met het LIO liepen op niets uit: 'Ik heb contact met ze opgenomen, omdat ik wel 'enige' ervaring heb met aftappen. Maar iedere keer kwamen er verdachtmakingen van het LIO, het is volstrekte onzin.'

Pine Security in Den Haag is een Nederlands bedrijf dat tapspullen maakt die de internetproviders kunnen plaatsen. Directeur Mark Lastdrager zegt zich niet te mengen in de stemmingmakerij: 'Het zwartmaken van concurrenten lijkt me niet de juiste manier, dat werkt uiteindelijk averechts. Ik leg liever de nadruk op onze apparatuur.'

Praatgraag

Dit geheimzinnige marktje vormt een vruchtbare bodem voor speculatie en geruchten, zo beamen Lastdrager van Pine als Kuylman. 'Als er een wereldje is waarin veel roddel en achterklap is, dan is het deze wel', zo drukt Kuylman het uit.

De ambtenaar van het LIO laat weten dat er binnen zijn organisatie hartelijk gelachen is om de beschuldigingen over Comverse: 'Laat ik het zo zeggen, de minister heeft zich zeer juist uitgedrukt', vertelt de ambtenaar als het onderwerp 'concurrentie' aan bod komt. De ambtenaar wil niet met naam en toenaam in Netkwesties omdat hij geen officiële woordvoerder is. Dat is nog niet geregeld. Hij maakt geen geheim van zijn identiteit, maar zit niet te wachten op 'mailtjes van iedereen'. 'Met mijn initialen L.W. wil ik wel genoemd worden, dan weet iedereen wel wie ik ben'.

Kuylman, tot slot: 'Het verhaal heeft zichzelf aangewakkerd...Het is iets dat mensen blijft intrigeren....