AIVD mag stofzuigeren naar persoonsgegevens

Er was eens een klooster dat werd verlamd door een sluipend conflict onder de monniken waar de abt maar geen vinger achter kon krijgen. Ten einde raad riep hij de hulp in van een bevriende statisticus. Deze posteerde een waarnemer in de kloostergang voor de refter. Deze moest alleen maar turven wanneer de monniken kwamen en gingen, wie bij wie aanschoof, enzovoorts. Zonder dat er een naam aan te pas kwam liet de expert zijn analyse los op deze onschuldige stromingsgegevens met als resultaat dat de abt de aanstokers van de ruzie kon ontmaskeren.

Dit apocriefe verhaal bevat een boodschap voor de moderne praktijk van elektronische visexpedities in uiteenlopende gegevensbestanden op zoek naar afwijkend gedrag.

Rasterfahndung heet dat in Duitsland, waar deze methode een zekere notoriteit kreeg tijdens de jacht op de Rote Armee Fraktion in de jaren zeventig. Na 11 september 2001 wordt zij ingezet tegen het islamitisch terrorisme, met name om zogeheten slapers op het spoor te komen (terroristen die elk moment actief kunnen worden).

Het Federale constitutionele hof in Duitsland zette daar vorig jaar een streep door omdat de aanleiding te algemeen is (er werd trouwens geen slaper ontdekt). Het Federale hof vergde een concreet gevaar zoals een voorgenomen aanslag en niet een algemene dreiging. Het hof tilde er met name aan dat niet alleen gewone gegevens worden gebruikt zoals man of leeftijd tussen 18 en 40 maar ook potentieel gevoelige als moslim en geboorteland. Bovendien waarschuwde het dat een ogenschijnlijk onschuldige gegevensvergelijking nieuwe informatie kan opleveren die de persoonlijke levenssfeer sterk raakt.

Deze uitspraak illustreert dat het verschil tussen gewone en bijzondere persoonsgegevens vervaagt. Toch speelt dit onderscheid een belangrijke rol in de Europese regelgeving en de daarop gebaseerde Nederlandse privacywetgeving. Gevoelige gegevens als ras, nationaliteit en geloofsovertuiging vergen een bijzondere bescherming.

Maar de moderne data-analyse heeft niet noodzakelijk bijzondere gegevens nodig, als er maar genoeg materiaal beschikbaar is om er een elektronisch sleepnet door te halen.

Hoe relatief het verschil tussen gevoelige en gewone gegevens is geworden, bleek al bij de ingevoerde bewaarplicht van zogeheten verkeersgegevens in de telecommunicatie. Ogenschijnlijk een onschuldige categorie. Toch kunnen verbindingsgegevens een indringend beeld opleveren van iemands belangstellingen en relatiepatronen. Zeg mij met wie u belt/mailt en ik zeg u wie u bent.

Nederland is op de verkeerde weg met wetsvoorstel 30 553 om de AIVD-informatie te verruimen. Particulieren en instanties kunnen worden verplicht om databestanden geautomatiseerd aan te leveren bij de geheime dienst voor massale data-analyse, ook wel datamining genoemd. Een voorbeeld is de nieuwe chipkaart in het openbaar vervoer, die het mogelijk maakt reizigersbewegingen in detail te volgen.

Is dit wel echt nodig, vroeg de Raad van State. Het kabinet zegt immers zelf dat de bestaande afspraken goed werken. De Raad vroeg dat niet zomaar. Het Europees verdrag voor de mensenrechten eist voor inbreuk op de privacy dat deze noodzakelijk is in een democratische samenleving. Het kabinet antwoordde dat het feit dat afzonderlijke afspraken voldoen, nog niet betekent dat zij als geheel voorzien in de informatie waaraan de AIVD behoefte heeft. Toch is dat net iets anders dan strikt nodig.

Wetsvoorstel 30 553 past bij de zogeheten stofzuigermethode, gegevensverzameling voor je weet maar nooit. Dat vergroot het gevaar van vervelende persoonsverwisselingen, al was het alleen omdat de persoonsprofielen die worden gebruikt bij datamining primitief zijn.

Zo kon een eenjarige baby op de no fly list belanden, waarschuwde de hoogleraar Beveiliging en correctheid van computerprogrammatuurBart Jacobs in Ars Aequi (2005). Zijn motto is juist: select before you collect.

Het gaat niet alleen om het beteugelen van de verzamelwoede maar ook om het gevaar van besmetting van de strafrechtspleging. De AIVD is weliswaar geen politiedienst, zoals in het Duitse voorbeeld, maar de klassieke muur tussen inlichtingenwerk en strafrechtspleging brokkelt af.

AIVD-tips als startinformatie voor een justitieel onderzoek zijn redelijk. Maar ook niet meer dan dat; justitie moet dan wél haar eigen - toetsbare - bewijs aanleveren. Een nieuwe wet afgeschermde getuigen verruimt juist het gebruik van AIVD-informatie voor een strafrechtelijke veroordeling. Daartoe wordt een onderzoeksrechter ingeschakeld, maar de wet zegt dat niet hij maar de AIVD zelf bepaalt welke gegevens er in het procesdossier komen. En welk mogelijk ontlastend materiaal wordt achtergehouden.

Datamining is een symptoom van een autoritaire richting in het informatierecht. De term is ontleend aan de zogeheten autoritaire richting in het strafrecht van vlak voor de Tweede Wereldoorlog, die terecht in een kwade reuk is komen te staan.

© 2007 NRC Handelsblad