'Aan het gas' mag wel, 'hem leksteken' niet

De feiten: tegen het einde van de 31 januari 2007 publiceerde het dagblad AD op haar site een artikel over een moord in de Hoekerstraat in Scheveningen. Daarbij plaatst ze een filmpje, opgenomen met een mobiele telefoon door een niet nader bekende buurman. Dit toont de laatste stappen van de neergestoken en van het dak gevallen Pascal Triep in de Scheveningse achtertuin. De vage video toont ook twee mannen op het dak: naar later bleek een 16-jarige broer van de 17-jarige verdachte, die zelf niet zichtbaar is. Wel diens vader die enige vorm van medeplichtigheid is aangerekend. Figuranten zijn een radeloze buurvrouw en een nietsvermoedende vrouw die de was ophangt. De laatste is, als ging het om een schilderij van Vermeer, als 'wasvrouwtje' betiteld.

Moge hij bungelen

Dat filmpje kwam de ochtend erna, op 1 februari 2007, tegen negen uur ook op dumpert.nl, de videosite van GeenStijl met als kop 'Dat de daders mogen bungelen'. Het is inmiddels 1,6 miljoen keer bekeken. Bij GeenStijl staat deze reactie er onder meer:

"hee mensen ik was bevriend met deze mordenaars de man van 45 is de vader van danny 16 en cloudio17 hun achternaam is *) maar ik was afgelopen weekend nog met hun aan het vechten ze stellen niets voor maar zijn wel gek kk mogoolen danny de jongen die stak wou mij ook neer steken dit verzin ik niet egt niet wil je meer weten mail me dan maar op peter_visser200@hotmail.com"
[*) achternaam verwijderd, red.]

Het AD heeft alle reacties met de naam verwijderd. Bij GeenStijl staat erover in de huisregels: 'Het posten van privé-gegevens die iedereen toch wel kan vinden is niet stoer. GeenStijl is geen telefoonboek."

De combinatie van de publicatie van het filmpje, het open archiveren ervan en het laten passeren van zowel reacties die de privacy schenen als die bedreigend zijn, leidden tot een klacht van vader en zoon T. bij de Raad voor de Journalistiek. Volgens hun advocaat Job Knoester vanNolet Advocaten in Den Haag is die combinatie, vooral gezien de anonimiteit van de reacties, funest.

De Raad vroeg, geheel in eigen stijl, aan GeenStijl om kopieën van de zaak in achtvoud. Dit feit en de hele verdere aanklacht waren goed voor een open brief van GeenStijl.

"Wij erkennen u niet, wij nemen u niet serieus en wanneer wij de statuten en reglementen van de RvJ erop naslaan, is dat wederzijds. Zo lezen wij namelijk in uw eigen statuut dat de Raad alleen uitspraken doet over journalisten en "journalistieke gedragingen". Daarmee beperkt u zich dus tot de wereld van de professionele journalistiek en de gevestigde mediabedrijven. Als er niet voor betaald wordt, kan het geen journalistiek zijn. En dat klopt. Bij deze bent u gewraakt. Wij willen een echte rechter!"

'Sepootje' verwacht

GeenStijl betaalt haar redacteuren wel, maar het betreffende filmpje dat de buurman van het Scheveninger drama heeft opgenomen is waarschijnlijk niet betaald terwijl de maker geen journalist hooguit 'burgerjournalist' was. Dat is een nieuwe term voor een 'waarnemer' die zich openbaar uit. Ook de reacties bij het filmpje op GeenStijl, waar het in deze ook om gaat, zijn niet betaald.

Dat maakt voor advocaat Knoester van de klagers echter niet uit, hij klaagde het AD en GeenStijl aan. Ook de gevraagde rechter kan GeenStijl tegemoet zien, want Knoester deed bij het Openbaar Ministerie aangifte tegen zowel het AD als GeenStijl. Het OM moet bepalen of er sprake is van een strafbaar feit.

Gisteren zei de vervanger van Knoester, Floris Holthuis van Nolet, voor de Raad van De Journalistiek evenwel dat hij verwacht dat het Openbaar Ministerie er een 'sepootje' van zal maken, dus deze niet in behandeling neemt. Een civiele rechtszaak tegen GeenStijl om reacties te kuisen, en eventueel tegen het AD zit er ook niet in volgens deze raadsman: "Cliënten moeten verder met hun leven en een rechtszaak trekt weer nieuwe media-aandacht."

Zo stelt media-aandacht dus grenzen aan het halen van recht in de moderne maatschappij. Bij het seponeren van de strafklacht ontspringt GeenStijl de dans. Want haar zaak duurde gisteren kort voor de Raad van de Journalistiek.

Nolet Advocaten vond de publicatie van GeenStijl van veel ernstiger aard dan van het AD. GeenStijl herhaalt in opvolgende artikelen steeds weer de link naar het filmpje dat dan opnieuw aandacht trekt.. GeenStijl liet de publicatie van namen staan. Holthuis: "En de toonzetting van GeenStijl is zodanig dat extreme reacties worden uitgelokt. Het is gechargeerd taalgebruik. Dat levert zo veel mogelijk hits op. Daar kicken ze op en dat levert het meeste geld op. Ik vind dat dit niet door de beugel kan."

Maar de advocaat ging ver met de bewering dat bij GeenStijl "...niet wordt gestreept en niet wordt verwijderd, althans niet aantoonbaar". GeenStijl modereert wel reacties en heeft alleen volgens haar directie al 1.600 keer een bezoeker de toegang tot het reageren ontzegd met een 'IP-ban'. Je kunt ook niet 'aantoonbaar verwijderen' want er is geen register van verwijderde reacties of zoiets.

Direct openbaar

Of Nolet Advocaten, vroeg de raad, ook GeenStijl zelf gesommeerd had om de gewraakte reacties te verwijderen alvorens te komen klagen. Dat is zinloos volgens de advocaat: "Die brieven gaan direct onder het scanapparaat om te publiceren op de website inclusief de namen van verdachten. Voice-mail komt ook online. En het enige effect is een commentaar met sneren."

Het is aan de Raad voor de Journalistiek om te bepalen of GeenStijl als journalistiek medium wordt beschouwd, ook al ziet de beklaagde daar zelf niets in. We publiceerden uitgebreid over de vraag. Het lijkt verstandig dat de Raad haar speelveld beperkt tot partijen die haar erkennen en de rest overlaat aan de rechter of een eventuele nieuwe 'mediaombudsman'. Je kunt je bovendien afvragen of - zoals advocaat Knoester beweert - GeenStijl met filmpjes om vooral discussie te uitlokken onder 'journalistiek' valt.

De Raad heeft overigens drie jaar geleden ook uitspraak gedaan in een zaak van weblog Klokkenluider.nl. Deze erkent het gezag van de raad evenmin maar noemt zich wel 'journalistiek'. We publiceerden destijds over deze kwestie en de uitkomst hiervan. Met het toewijzen van de klacht werd bepaald: Journalistieke sites zijn aansprakelijk voor reacties onder hun artikelen, al dan niet anoniem.

Graag principe-uitspraak

Het AD legde een tegengestelde houding aan de dag: de redactie erkent het gezag van de raad volledig, ook over de website inclusief de reacties van lezers. Het AD ziet graag een 'principe-uitspraak' tegemoet. En ook de klagende tegenpartij ziet daar naar uit. Dit zei de advocaat althans, want weinig aannemelijk is dat de Scheveningse familie daar enig belang aan hecht. Felheid ontbrak in deze bij de advocaat, hij ging ver mee in de argumenten van het AD en haar verdediger.

Nu is het de vraag of de Raad tot een principiële, dus breed geldige uitspraak zal komen. Immers, in de vragenronde opperde gisteren raadslid Gerrit Jan Wolffensperger dat het in feite draait om herkenbaarheid van de klagers: "Als er geen herkenbaarheid van de mannen in het filmpje is, dan gaat geen van de drie klachten op. Dan is er ook geen identificatie mogelijk en evenmin belediging aan hun adres."

Daarmee zou de angel uit deze netkwestie worden gehaald. Want de Raad ging nog verder: "Stel dat op de vóórpagina van De Telegraaf staat dat het om de 45-jarige T.T. en zijn zoons D.T. en C.T. zou gaan bij een moord in de Hoekerstraat in Scheveningen. Zou dat niet tenminste een gelijk effect hebben dan het filmpje qua identificatie in de buurt en door bekenden?"

(In die zin was het - voor deze zaak althans - jammer dat niet tenminste één persoon herkenbaar is op het filmpje. En dat ze autochtoon zijn - tenminste blank, want de namen vóór- en achternamen zijn Franstalig - en niet gekleurd met de bekende vaak rabiate reacties daarop. Dus variaties in dit soort kwesties zullen nog aan de orde komen.)

Geen 'zinloos geweld'

Daarmee liep de Raad vooruit op haar uitspraak of het AD met de publicatie van dit filmpje buiten haar boekje ging. Dat ging ze waarschijnlijk niet, te meer daar het AD een uitgebreide afweging had gemaakt in hoeverre de publicatie maatschappelijk relevant en verantwoord was. "We wilden laten zien dat zinloos geweld niet alleen 's nachts om twee uur in Amsterdam voorkomt, maar ook op klaarlichte dag in een achtertuin."

Volgens raadslid Bas de Gaaij Fortman ging het hier echter niet om zinloos geweld - "een twijfelachtige term overigens" - maar om een "...ordinaire burenruzie en die bestaan als sinds Kaïn en Abel". Maar het AD kon tenminste aantonen een zorgvuldige afweging te hebben gemaakt tussen al dan niet plaatsen. De redactie was overigens zelf ook bedreigd vanwege de publicatie, onder meer met de aantijging: "Ik zal nooit meer remmen voor journalisten."

Het AD had ook meegewogen dat noch het neersteken noch het sterven van Pascal Triep in beeld kwam. De krant kent grenzen via 'interne richtlijnen'. Zo plaatst ze, bijvoorbeeld, op AD.nl geen filmpjes van en links naar onthoofdingen in Irak.

Archieffunctie versus privacy

De tweede klacht, het laten staan van het filmpje, verdedigde het AD met een beroep op de archieffunctie. Die is heden ten dage digitaal. Alle materiaal blijft online beschikbaar, eventueel met een rectificatie. Zo was ingeval van het 'wasvrouwtje' in het filmpje in eerste instantie in reacties op AD.nl geroepen dat ze onverschillig was, later pakte de AD-redactie dit op met de mededeling dat ze niets gezien had van het geweld en de gevolgen. (Ruzies zijn in dit decor kennelijk dagelijkse kost.)

Advocaat Olaf Trojan van Simmons & Simmons bracht mondeling nog een boeiende stelling op tafel: naarmate de tijd verstrijkt neemt het privacybelang van de publicatie af. Dar bracht de advocaat van de klagers het tegendeel in naar voren: een (ex-)verdachte moet weer 'op de been' komen in de maatschappij, terwijl het maatschappelijk belang van het publiceren van de film afneemt.

Dat zou impliceren dat de archieffunctie van internet een persoon steeds zwaarder en onbillijker gaat belasten. Wat ook het geval kan zijn, gezien het 'googelen' op persoonsnamen tenzij elke herkenbaarheid afwezig is of vervaagt. De Raad voor de Journalistiek kon daar niet diep op ingaan in de hoorzitting, maar stelde wel met het AD vast dat digitaal archiveren van online publicaties onontkoombaar is. En steeds wanneer de zaak weer in de publiciteit komt, ligt een link naar de film voor de hand.

Dood wensen

Daarop spitste deze zaak zich uiteindelijk nog het meest toe op de derde klacht: de reacties onder het artikel. Te meer daar het modereren en de criteria van het AD nogal wat vragen opriepen bij de raad. Wel had het AD zondermeer de postings met namen van de verdachte familie verwijderd. (Die is volgens hun advocaat inmiddels verhuisd, net als de moeder van het slachtoffer.) Dat gebeurt conform de regels voor het forum.

Dus resteerden de verwensingen aan het adres van de daders. Wat mag er wel en wat mag er niet? Enkele jaren terug zette GeenStijl hier de toon met zelf gebezigde termen als 'ga eens lekker dood' en 'nekschot' voor personen die je dan vroeger netjes 'persona non-grata' noemde.

Moderne tijden en stijlen; men dient te begrijpen dat de redactie van GeenStijl geen executie of volksgericht voorstaat. De vraag is of iedereen dit begrijpt en wil begrijpen, en in hoeverre GeenStijl het eigen rechter spelen (bewust) stimuleert om aan invloed te winnen.

Het AD hanteert andere normen waar het gaat om het dood wensen van personen door 'reaguurders' bij de artikelen. De specificatie van deze normen gisteren waren in elk geval zo specifiek dat de nodige fronsen zichtbaar werden bij de raadsleden. Volgens advocaat Trojan legt het AD de grens zo ongeveer bij de uitvoerbaarheid van de doodsbedreiging:

"Van mij mogen ze allemaal hangen" kan door de beugel, want de reaguurder bezigt geen directe bedreiging. "Hamas, alle joden aan het gas" is volgens de advocaat nu wel geaccepteerd taalgebruik. Daarbij speelt volgens hem een rol dat deze bedreiging moeilijk uitvoerbaar is. "Want de personen die dit uiten hebben ook geen gaskamer."

De oren van raadslid Ciska Dresselhuys (bouwjaar 1943) klapperden bijna zichtbaar. Want daarop zei dertiger Trojan dat het AD nog recent reacties onder het dakmoordfilmpje had verwijderd als "ze moeten ze helemaal leksteken en langzaam laten leegbloeden" en "afknallen die zaak, en de advocaat ook".

Want immers, afknallen en overhoop steken zijn dreigingen die ten uitvoer gebracht kunnen worden, anders dan 'aan het gas'. En zo voegde Trojan er tot verbazing nog aan toe: "Soms is er ook een commerciële afweging. Je moet je ook afvragen of je publiek of een adverteerder dit wel wil lezen." [In een reactie ontkent de AD-redactie dat: "Wij staan in reacties geen reclame toe, verder speelt commercie geen enkele rol in het modereerbeleid."]

Stoelriemen vast Volgens hoofdredacteur Dick van der Meer (een eerdervraaggesprekje staat online) vormt de reactiemogelijkheid voor de AD-bezoekers een 'drukventiel': ze moeten hun emoties kwijt. De context van de uiting is belangrijk, want op het web gaat het er verbaal heftig aan toe. Dat behoor je te vatten als bezoeker en als redactie.

Het is belangrijk dat AD.nl zo'n plek biedt. Ze filtert zowel automatisch als handmatig, een arbeidsintensieve klus. De 'ondergrens' van de filtering ('censuur'?) is de vraag of de uiting strafrechterlijk toelaatbaar is. Voorts zijn er externe, en dan nog aparte interne regels. Raadslid Cees Buijs wilde weten waarom interne regels dan niet openbaar zijn, maar die zijn volgens het AD bedoeld voor het modereren.

Bart van Oortmerssen, die internet leidt vanuit de AD-hoofdredactie: "We gaan bij afwegingen niet uit van de mores van de faculteit voor Ethiek, maar van de haven van Rotterdam. Het doel is zo open mogelijk te zijn voor ons publiek."

Dat is het principe dat soms zwaar valt bij de internetredactie van het AD: "Neem de rellen met de Marokkanen in Tilburg deze week. Dan weten we al vóór we aan het werk gaan: dat wordt weer stoelriemen vast vandaag."

Maar de 'dagelijkse lawine' aan reacties - volgens de advocaat 3.000 per week, volgens de redacteuren 3.000 per dag - staat nauwgezette beoordeling niet toe: "We doen dat zo goed en zo kwaad als het kan."

De term 'erdoorheen glippen' viel enige malen. Nog enkele dagen vóór de zitting waren onder het filmpje enkele reacties verwijderd, die de klagende partij in de pleitnota noemde. Dresselhuys: "Dus u verwijdert pas als er een klacht is?"

Dat niet, maar klachten zetten wel aan tot een extra afweging bij het AD en andere websites. Dat heet in juridisch verankerde internettermen 'notice and take down', een belangrijk begrip dat de Raad voor de Journalistiek nog onbekend is; de plicht om te reageren op een melding van mogelijke wetsovertreding.

In deze is er ook een generatieverschil: een raad van (bijna) 60-plussers van wie drie van de vijf nog calvinistisch grootgebracht, die graag de 'nieuwe media' ook zou willen bestrijken; en zonder dat te verhullen worstelt met de grenzen van haar werkterrein en met inhoudelijke criteria.

Daar treden fricties aan het licht, al is het maar in de opvatting over fatsoen en respect. Zo was de raad zichtbaar aangedaan door de open brief van GeenStijl, ook al is die waarschijnlijk sneller getikt dan de raadsleden lezen. De Gaaij Fortman (1937) noemde de brief maar snel 'onzakelijk'. Reaguurdersjargon is hem vreemd. Het fijnzinnige gevoel voor humor van raadsvoorzitter Ton Herstel - ex-rechter en ex-NCRV - strookt niet met de grove humor die internet soms domineert.

Herstel zei ook dat zijn raad voor het formuleren van een uitspraak in deze zaak waarschijnlijk meer tijd zal uittrekken dan de vier tot zes weken die ze normaliter neemt. De raad schiet niet uit de heup zoals reaguurders, maar overweegt met traagheid van het besef dat de uitspraak lang kan nagalmen; voor wie ze zal erkennen althans.