De eLezer verenigt het beste van analoog en digitaal

"Wat hebt gij gedaan om het boek te overwinnen? Ziet, ik toon u het Überboek." (Friedrich Nietzsche)

“Aldus sprak Steve Jobs. Een eBoek voor allen en voor niemand”

De iPad lag vorige week in de Verenigde Staten dan toch eindelijk in de winkel. Zou Steve Jobs het na de iPod en iPhone met het nieuwste speeltje van Apple opnieuw flikken? De verwachtingen van de Apple-aficionado’s waren als vanouds hoog gespannen.

Dat het apparaat niet goed bleek op te laden, de wifi haperde en de iPhone applicaties er niet uitzagen op het grote scherm, mocht de pret niet drukken. Eigenlijk was er maar één vraag die de feestvreugde een beetje bedierf: waar dient het apparaat eigenlijk voor? Met zijn tabletvorm zit het tussen de laptop en de smartphone in, maar het apparaat heeft geen toetsenbord, en je kunt er niet mee bellen. De iPad is een goed voorbeeld van een nieuwe technologie die naarstig op zoek is naar een toepassing.

Over één ding lijken vriend en vijand het echter roerend met elkaar eens: met de iBooks-applicatie zou de iPad wel eens een geduchte concurrent kunnen gaan worden van de bestaande eLezers (eReaders). En de Apple iBooks-winkel zou wel eens net zo’n grote schok voor de uitgeverswereld kunnen betekenen als iTunes dat was voor de muziekindustrie.

Is die vrees terecht? Tijd voor een kleine fenomenologie van het eLezen.

Voor- en nadelen

Een paar maanden geleden kocht ik online mijn eerste eLezer, een Amazon Kindle DX. Een eerste kennismaking met elektronische teksten betekende dat overigens niet, omdat ik beroepshalve al een aantal decennia elektronische teksten op het beeldscherm van mijn computer lees. Dat gold vanzelfsprekend altijd al voor teksten die ‘van nature’ elektronisch zijn, zoals e-mails, websites en blogs. Maar tegenwoordig is ook het merendeel van de teksten die vroeger alleen in papieren vorm bestonden – wetenschappelijke artikelen en boeken, scripties, proefschriften en vergaderstukken – in elektronische vorm beschikbaar.

Dat heeft grote voordelen. Elektronische teksten nemen nauwelijks plaats in, kunnen overal vandaan en naartoe worden verstuurd, en zijn eenvoudig te kopiëren, te doorzoeken en te bewerken. Bovendien heeft de elektronische tekst nieuwe, hypertekstuele vormen van schrijven en lezen mogelijk gemaakt.

Er zijn ook nadelen: het lichtgevende en glanzende beeldscherm van de pc vermoeit de ogen, en ook het voorovergebogen zitten lezen is weinig comfortabel. Een laptop biedt meer mogelijkheden, maar liggend of buiten in het zonlicht lezen blijft een crime. Het kleine schermpje van van mijn mobiele telefoon biedt ook geen soelaas. Bovendien zijn bij de notebook en het mobieltje de batterijen om de haverklap op.

Om al die redenen ben ik eTeksten toch altijd blijven uitprinten. Dat leest weliswaar prettig, maar heeft eveneens nadelen. Uitprinten is omslachtig en tijdrovend, mijn studeerkamer slibt vol door alle prints, en het is ook nog eens slecht voor het milieu.

M'n eerste Kindle

De uitvinding van de ‘elektronische inkt’ heb ik daarom enthousiast begroet. Daarmee uitgeruste eLezers bieden, omdat ze anders dan LCD- schermen geen licht uitstralen, rustgevende witte pagina’s met scherpe, zwarte letters. Bovendien verbruiken ze alleen een beetje stroom bij het ‘omslaan’ van de bladzijde, zodat je duizenden pagina’s kunt lezen voordat de eLezer opnieuw moet worden opgeladen.

Ik besloot dus een eReader te kopen. Dat was geen eenvoudige keuze. Om te beginnen bestaat er een verwarrende hoeveelheid tekststandaarden. Naast de al van de computer bekende – txt, doc, pdf – zijn er speciale formats voor eLezers ontwikkeld, zoals de open standaard ePub, mobi (prc) en het alleen door Amazon gebruikte azw. Geen van de veertig op de markt verkrijgbare eLezers ondersteunt al deze standaarden. Die situatie herinnert aan de begindagen van de videorecorder, toen er eveneens verschillende standaarden bestonden, die elkaar beconcurreerden tot VHS uiteindelijk als overwinnaar uit de strijd kwam. Weliswaar kunnen in het geval van de eLezer de verschillende standaarden onderling worden geconverteerd met programma’s als Calibre, maar dat is een heel gedoe, waarbij ook de lay-out van het boek nogal eens in de war raakt. Bovendien moet er gekozen worden tussen verschillende schermgroottes, typen connectiviteit (USB, wifi en/of 3G), geheugenkaart en invoermethode voor het maken van annotaties (touchscreen of toetsenbord). Vanzelfsprekend speelt daarbij ook de prijs een rol, die momenteel varieert van 200 tot 700 euro.

Na een dagje vergelijkend warenonderzoek bleek de Kindle DX, met zijn 10 inch grote beeldscherm, geïntegreerde toetsenbord en lange batterijduur het best tegemoet te komen aan mijn wensen. Bovendien kan de Kindle audioboeken ten gehore brengen. Ook kan hij eTeksten voorlezen als ik aan het autorijden ben. Door de gecomputeriseerde stem lijkt het dan weliswaar of Stephen Hawkins naast me zit, maar de goede text-to-speech-software maakt het mogelijk de tekst goed te volgen. Ook heeft de Kindle een ingebouwd woordenboek. Bovendien biedt de het apparaat wereldwijd niet alleen toegang tot de winkel van amazon.com, maar ook tot Google, Wikipedia en andere tekstgeoriënteerde websites.

Lofzang op het monotasken

Ik gebruik de Kindle DX nu een aantal maanden, en dat bevalt uitstekend. De lichtgewicht eLezer ligt lekker in de hand en leest prettig. Printen doe ik veel minder dan voorheen, en in plaats van een bovenformaat boordevolle aktentas ga ik tegenwoordig met een bescheiden tas met daarin een complete bibliotheek door het leven. Ook is het prettig in de trein, in bed of in de ontluikende lentetuin de laatste artikelen uit The New York Review of Books te kunnen lezen die de Kindle ’s nachts volgens schema voor me downloadt.

Wat het lezen op de eLezer vooral voor heeft op het lezen op de pc, mobiele telefoon of iPad, is dat hij je stimuleert de volle aandacht bij het lezen te houden. Bij de lectuur van eTeksten op een hypermediaal apparaat wordt men gemakkelijk afgeleid door de vele openstaande vensters en de niet aflatende stroom e-mails, chatberichten, sms’jes, of gesprekken en tweets. De eLezer daarentegen is een tot materie gestolde lofzang op het monotasken. De trage opbouw van het beeld brengt je in een bedachtzaam ritme en bevordert slow reading.

Hoewel de Kindle net als zijn concurrenten nog het nodige te wensen laat (vooral het ontbreken van een directory-structuur en de gebrekkige pdf-ondersteuning zijn storend), ben ik een overtuigd gebruiker geworden. De eLezer verenigt het beste van de analoge en digitale wereld.

Dat impliceert echter geen afscheid van het papieren boek. Het papieren en elektronische boek hebben ieder hun eigen voor- en nadelen. Waar de zoekfuncties de eLezer een duidelijke meerwaarde bieden boven het papieren boek, blijf ik voor het corrigeren van langere teksten de voorkeur geven aan papier of pc.

Papierliefde blijft

Tegenover de fascinatie van de ‘virtuele oneindigheid’ van het eBook behoudt een mooi uitgegeven boek door het tactiele genot en de historische sensatie die het schenkt, daarnaast zijn onvervangbare waarde. Ik zou mijn eerste druk van De kleine Johannes van Frederik van Eeden niet graag inruilen voor een digitale versie.

Ik sta niet alleen in mijn enthousiasme voor de eLezer. De verkoop is het afgelopen jaar spectaculair gestegen. In de Verenigde Staten werden er in 2009 ruim 3 miljoen verkocht, en amazon.com verkocht tijdens de Kerstdagen voor het eerst meer elektronische dan papieren boeken. Nederland loopt nog achter. Weliswaar verkocht bol.com na de introductie van zijn Sony-eLezer in augustus 2009 meer dan 14 duizend eLezers en 63 duizend eBoeken, maar naast de circa 50 miljoen papieren boeken die jaarlijks worden verkocht, is dat een bijna verwaarloosbaar aantal.

Wie echter op 23 maart het eerste Benelux e-reading event in Eindhoven bijwoonde, kreeg de stellige indruk dat 2010 de definitieve doorbraak van het e-lezen zou laten zien. Uitgevers, boekhandelaars, eLezerfabrikanten en trendwatchers voorspelden om het hardst dat het papieren boek dezelfde toekomst tegemoet gaat als de grammofoonplaat en de analoge foto. Google heeft zich met zijn inmiddels 7 miljoen ingescande boeken ook op de eBoekenmarkt geworpen, en na de iPad komt nu ook Microsoft met een hypermediale Blio Reader voor tablet-pc’s. De strijd om de digitale lezer lijkt nu echt los te barsten.

Trage inkt

In die concurrentieslag lijken de strijdende partijen elkaar te willen overtreffen in snelheid en gebruiksmogelijkheden. Firma’s als LiquavistaColor beloven dat het snel gedaan zal zijn met de trage, zwarte inkt. En in het geval van de iPad en de Blio Reader is het lezen net als op de pc slechts één aspect van een hypermediale totaalbeleving. Het is de vraag of we daar gelukkig mee moeten zijn.

De grote waarde van de eReader is erin gelegen dat hij ons tijdelijk ‘ontkoppelt’ van de dominante en – in meerdere betekenissen van het woord – verstrooiende hypermediale cultuur. De eReader bevordert de aandachtige concentratie die vereist is om ‘op te gaan’ in de tekst. Het feit dat het overgrote merendeel van de verkochte eBoeks literatuur en niet – zoals velen hadden verwacht – non-fictie betreft, onderstreept dat ook digitale generaties nog altijd het verlangen kennen de wereld van de verbeelding te betreden. Voor de oudere lezer die is opgegroeid met het boek, biedt natuurlijk ook het papieren boek nog steeds die mogelijkheid.

Maar voor de screenagers voor wie het papieren boek een fremdkörper is geworden, vormt de eLezer een waardevolle ‘link’ tussen de hypermediale cultuur van vandaag en de rijke traditie van het papieren boek. Wie, zoals Carel Peters enige tijd geleden in Vrij Nederland, de eLezer hautain afdoet als een onbeduidende gadget, miskent dat juist de eLezer het bastion is waarin de Cultuur dapper stand houdt.