Parallelle samenlevingen

David van Reybrouck gaf zijn voorzichtige, onderbouwde meningen in een vraaggesprek met Wilma de Rek in de Volkskrant van 20 maart 2025. Hij volgt per 1 april 2025 Marjan Slob op als Denker der Nederlanden (voorheen Denker des Vaderlands).

“Het gaat in polariserende samenlevingen vaak om twee meerderheden die zich als minderheid bedreigd voelen. Opleidingsniveau vormt de grote breuklijn. In de diplomademocratie waarin we leven heeft de ene groep, het volk, een demografische meerderheid maar een democratische minderheid, en de andere – de culturele elite – een demografische minderheid maar een democratische meerderheid. De verwijten vliegen heen en weer. De nood om samen te praten is groter dan ooit. Die harde woorden zijn niet zo interessant, het gaat om wat eronder zit…

…We moeten beslist niet terug naar de tijd van de verzuiling, maar in elke zuil zat wel een soort liftje: de grieven van mijn grootvader, die arbeider was in een dorp in West-Vlaanderen, werden gehoord door de dorpspastoor, die ging praten met de bisschop, waarna ze bij de senator in Brussel terechtkwamen. Mijn grootvader heeft nooit populistisch gestemd, omdat zijn stem ertoe deed. Er werd naar hem geluisterd, en die grieven werden vertaald.

Vandaag hebben we dat niet meer. Lang- en kortopgeleiden leven hoe langer, hoe meer in parallelle samenlevingen, en er is niets zo gevaarlijk als een elite die zijn eigen elitarisme niet ziet. Democratie gaat niet over het opheffen van conflicten, maar over het leren leven met conflicten.”

Robbert Dijkgraaf: marktplein opgaan

Daarop volgde een interview van Robbert Dijkgraaf door George van Hal in de Volkskrant van 4 april 2025, waarin de ex-minister van Onderwijs en Wetenschap (OCW) op de vraag “Ontpopt de universiteit zich in de ogen van bepaalde politici dan te veel als tegenmacht?” stelt:

“Ja, misschien wel. En deels is die kritiek ook terecht. Zeker wanneer mensen zeggen dat ze aan de universiteit een diversiteit van meningen en invalshoeken missen. Natuurlijk gaat de wetenschap uiteindelijk over feiten en is het geen vergaarbak van meningen. Maar je kunt de zoektocht naar de waarheid wel voeren vanuit verschillende perspectieven.

Wetenschap is geen grote consensusmachine, het moet prikkelen. Op de universiteit word je in de war gebracht door de waarheid achter de waarheid, door feiten die jouw prachtige theorie kunnen verstoren…

Over die ivoren toren zeg ik altijd: het is goed dat die er is. Vanuit een toren kun je verder kijken en dingen eerder zien aankomen. Bovendien wil je dat er een aantal wetenschappers is dat zich volledig op een onderwerp kan concentreren.

Tegelijk heb je een marktplein nodig, waar je in gesprek bent met de samenleving. Daarbij kun je gerust wisselen van rol. Dan zit je een tijdje in de toren, dan sta je weer een tijdje op het marktplein. En misschien weet je beide zelfs te combineren. Ik vind de wetenschap veel minder gesloten dan veertig jaar geleden, zeker in Nederland. Maar we moeten continu in de spiegel blijven kijken.”

Journalistiek versus ‘post-wereld’

Naast het vraaggesprek met Van Reybrouck stond in de Volkskrant een column van Emma Curvers. Deze schrijfster vindt het juist nodig, zoals zo veel columnisten, hard het eigen gelijk te halen. In dit geval kapittelt ze PVV-staatssecretaris Vicky Maeijer van wie de Erasmus Universiteit de scriptie ongeldig verklaarde nadat BNR op knappe wijze vergaand plagiaat vaststelde.

Curvers: “…in een normale wereld zou zo iemand inderdaad aftreden en zich thuis terugtrekken in een hoognodige midlifecrisis, maar niets daarvan. Dat heeft niet alleen te maken met de afkeer bij de PVV en andere populisten van de ‘mainstreammedia’ en wetenschap. Kennelijk heeft ook de rest het opgegeven om politici te corrigeren die niet geloven in een wetenschappelijk systeem of vierde macht. Politici die juist verkozen zijn en vertrouwen wekken bij hun kiezers doordat ze ‘elites’ wantrouwen.”

In Duitsland trad in de periode-Merkel een minister van Defensie af na plagiaat, een minister van onderwijs bleef. Populisten hanteren andere normen qua schaamte, bewegen meer richting schaamteloosheid. Dat stuit op de columnisten die zich veelal moralisten tonen.

Curvers grijpt overigens terug op een interessante tweedeling geopperd in de podcast Panic World in een aflevering met auteur Felix Biederman: de ‘artikel-wereld’ van de journalistiek die die het podium grotendeels verloren is aan de ‘post-wereld’ van de uitingen op sociale media op zoals podcasters, influencers en complotdenkers op YouTube en TikTok.

Arrogantie speelt mee: journalistiek meent de waarheid te verspreiden, in de ‘post-wereld’ regeert de leugen. Probleem is juist dat deze beide qua inhoud door elkaar lopen waar het gaat om columnisten versus de opiniemakers op YouTube. Ze zijn onderdeel van het probleem.

Echter, de commercialisering noopt titels om juist meer te leunen op columnisten zoals Sander Schimmelpenninck en Sheila Sitalsing van de Volkskrant. Ze wijken inhoudelijk en zeker qua vorm niet veel af van de ‘post-wereld’: het eigen gelijk staat vast, twijfel zoals bij Van Reybroeck kunnen ze zich kennelijk niet permitteren.