De Europese Commissie wil digitale communicatie-apps, zoals WhatsApp, iMessage, Instagram, TikTok en X, veranderen in massasurveillance-instrumenten, zodat digitale communicatie van alle EU-burgers, inclusief hun livegesprekken, foto's en video's, automatisch kan worden gescand op strafbare feiten.

Dit voorstel voor de zogeheten ‘CSAM-verordening’ is door honderden wetenschappers, privacytoezichthouders, en zelfs door juristen van de Raad van de Europese Unie zelf veroordeeld vanwege de grove schending van de privacyrechten, maar ook omdat de technologie die gebruikt moet worden om het voorstel uit te voeren gebrekkig is.

Kunstmatige intelligentie kan criminele activiteiten namelijk niet nauwkeurig detecteren, maar zal wel miljoenen onschuldige burgers ten onrechte als verdachten aanmerken. Ondertussen omzeilen criminelen dit systeem gemakkelijk door deze apps van hun telefoon te verwijderen of op het dark web te verdwijnen. Terwijl het voorstel van Eurocommissaris voor Binnenlandse Zaken, Ylva Johansson, ineffectief is, betekent dit dus wel een einde aan digitale privégesprekken voor iedereen.

Emotionele chantage

Om voor de hand liggende redenen is dat onverenigbaar met het recht op privacy en communicatievrijheid en de onschuldpresumptie. Op donderdag 14 september 2023 bleek dat er onvoldoende steun is in de Raad van de Europese Unie voor haar voorstel, de stemming is uitgesteld naar donderdag 19 oktober.

Zorgwekkend is dat de Eurocommissaris een dag later, op 15 september, een betaalde advertentiecampagne op X liet plaatsen gericht op Nederland, Zweden, België, Finland, Slovenië, Portugal en Tsjechië – landen die volgens een uitgelekt verslag van de vergadering op 14 september niet voor het huidige voorstel wilden stemmen.

De campagne, die meer dan vier miljoen keer is bekeken, gebruikt shockerende beelden van jonge meisjes naast sinister uitziende mannen, onheilspellende muziek, en pleegt een vorm van emotionele chantage door te suggereren dat tegenstanders van het wetsvoorstel kinderen niet zouden willen beschermen tegen misbruik.

Net zo misleidend is de stelling van de Commissie dat het wetsvoorstel door de meerderheid van de Europeanen gesteund zou worden op basis van een enquête die alleen de voordelen maar niet de nadelen van de voorgestelde wetgeving benadrukte. Onderzoeken van bureaus YouGov en Novus, die de nadelen benadrukten, lieten juist vrijwel geen steun voor het voorstel zien onder de Europese bevolking.

Overtreding met microtargeting

Sinds augustus 2023 moet X, zich aan de nieuwe Europese verordening digitale diensten (DSA) houden. Een van deze verplichtingen is transparantie over advertenties die door het platform worden aangeboden. Daarvoor heeft X een ‘Ads Repository’ ingericht. Daar kan worden gezien welke advertenties accounts het afgelopen jaar geplaatst hebben, inclusief welke doelgroepen daarvoor ingesteld zijn. 

De website genereert databestanden per land waar advertenties zijn getoond. Zo kon worden achterhaald dat het Europese directoraat-generaal Migratie en Binnenlandse Zaken via het account @EUHomeAffairs deze advertenties heeft vertoond. Een voorbeeld van zo’n advertentierapport is  hier te dowloaden (in .csv-formaat).

Na het uitsluiten van kritische politieke en religieuze groepen werd het algoritme van X ingesteld om in de overgebleven bevolking mensen te vinden die wél geïnteresseerd waren in de advertentieboodschap. Uit het Transparantierapport van X, dat tweemaal per jaar verschijnt en onder meer informatie biedt over verzoeken van overheden, blijkt dat de Europese Commissie ‘microtargeting’ heeft ingezet zodat de advertenties niet verschijnen bij mensen die privacy belangrijk vinden (letterlijk personen met interesse in Julian Assange) en eurosceptici (mensen met interesse in ‘nexit’, ‘brexit’ en ‘spanexit’ of in Viktor Orbán, Nigel Farage, of de Duitse politieke partij AfD). Om onduidelijke redenen zijn ook mensen met interesse in het christendom (mensen met interesse in ‘Christian’) uitgesloten.

Deze microtargeting op politieke- en geloofsovertuiging is in strijd met het advertentiebeleid van X, de DSA – waar de Commissie nota bene zelf toezicht op moet houden – en de AVG.

EU tart democratie

Als er onvoldoende steun is voor een wetsvoorstel, is de enige juiste democratische reactie om het in te trekken of - zoals Duitsland voorstelde - het voorstel aan te passen zodat het wel op voldoende steun kan rekenen. Dat betekent in dit geval: het ongrondwettelijke en orwelliaanse ‘telescherm’ niet invoeren.

In plaats daarvan heeft de Commissie geprobeerd de opvattingen van burgers in twijfelende lidstaten onder druk te zetten met tactieken die griezelig veel doen denken aan de desinformatiecampagnes tijdens de Amerikaanse verkiezingen en voor de brexit met inzet van manipulatieve advertenties, misleidende statistieken en microtargeting op basis van geloofs- en levensovertuiging.

Door de Europese waarden terzijde te schuiven in haar streven om een controversieel stuk wetgeving door te drukken, bewijst de Commissie niet alleen een slechte dienst aan de burgers die zij vertegenwoordigt, ook brengt zij de democratische fundamenten van de Unie zelf in gevaar.

Daarom moet de Europese Commissie de advertentiecampagnes offline halen en houden en zich onthouden van toekomstige pogingen om de Europese publieke opinie naar haar hand te zetten met dergelijke desinformatiecampagnes via gerichte advertenties op sociale media.

*) Danny Mekic is jurist, spreker en technologie-deskundige en promovendus bij eLaw, Centrum voor Recht en Digitale Technologie van de Universiteit Leiden. Een versie van dit opinie-artikel verscheen in oktober 2023 eerst in de Volkskrant