“Zolang de feiten in uw artikel kloppen is werkelijk alles geoorloofd om de lezer aan uw kant te krijgen”. Zo staat het in de tips voor het schrijven van opiniestukken voor de NRC. In haar bijdrage Stiekem heeft AI al een perspectief gekozen voor NRC (ook hier op Netkwesties) heeft Felienne Hermans deze tip tot ver over de grens van betamelijk argumenteren opgerekt. 

Op drie punten stoort het artikel van de VU-hoogleraar:

• Ze citeert selectief, met tendentieus argumenteren tot gevolg.
• Ze zegt informatie te willen zoeken met behulp van AI, maar beperkt zich tot het kletsen met ChatGPT.
• Vervolgens is de gedachtegang in het artikel onnavolgbaar.

Selectief citeren 

“OpenAI laat de ambitie varen om politiek onbevooroordeeld te zijn”. Deze conclusie baseert Hermans op het feit dat OpenAI een vermelding hierover zou hebben weggehaald uit beleidsdocumenten. 

Het is letterlijk een halve waarheid, zoals je onmiddellijk ziet in het bericht van TechCrunch waarin het nieuwsfeit wordt gemeld. De journalist van TechCrunch heeft OpenAI om toelichting gevraagd en gekregen. 

“…dat de bewerking deel uitmaakte van een poging om het document te "stroomlijnen" en dat andere documentatie van OpenAI, waaronder OpenAI's Model Spec, "het punt van objectiviteit maakt". 

Feit en toelichting staan direct onder elkaar in aansluitende tekst, je kunt het niet missen. Het zou passend zijn geweest om deze context te melden. Dan was wel de bodem onder het artikel weggevallen. Hermans maakt zich hier schuldig aan wat velen de AI-bots verwijten, ongegrond argumenteren.

De principes van OpenAI beschrijven de nagestreefde objectiviteit in detail, met als kern “Ga uit van een objectief standpunt”. Verder: “Standaard moet de assistent informatie op een duidelijke en op feiten gebaseerde manier presenteren, met de nadruk op feitelijke juistheid en betrouwbaarheid. De assistent mag geen persoonlijke mening hebben of een agenda om het perspectief van de gebruiker te veranderen. De assistent moet streven naar een objectieve houding, vooral bij gevoelige of controversiële onderwerpen. De gebruikte taal moet neutraal zijn, zonder bevooroordeelde of beladen termen tenzij ze deel uitmaken van een direct citaat of worden toegeschreven aan een specifieke bron.”

Hermans concludeert niettemin: “Zelfs de ambitie om gebruikers van informatie te voorzien die volgens een bepaalde definitie neutraal is, vervalt hiermee”. Quod non zou een jurist zeggen, het tegendeel blijkt. Het is tendentieus argumenteren.

Kletsen of zoeken?

Volgens Hermans is het zoeken op internet afgelopen jaren totaal van betekenis veranderd. Vroeger leidde een zoekvraag, bijvoorbeeld via Google, tot een lijst met plekken waar de informatie gevonden kon worden. Daar kreeg je dan de context te zien. Nu krijg je “geen plek te zien, maar een antwoord”. 

Zelfs de onbetaalde versie van ChatGPT heeft tegenwoordig een knopje Search dat je kunt aanzetten. Wie echt informatie zoekt moet natuurlijk niet kletsen met een chatbot. Gebruik een dienst die primair gericht is op zoeken en vinden. Dan krijg je een aantal bronnen te zien waarop het antwoord is gebaseerd, waarheen je kunt navigeren. AI-diensten als Perplexity en Storm draaien het Google-model om. Je krijgt een, veelal uitstekend lopende, tekst met de bronnen als voetnoten. Wie serieus zoekt, klikt daarop. Terwijl Google sponsoring en klikgedrag nog laat meespelen in de resultaten als gevolg van het verdienmodel, doen AI-diensten dit (nog) niet. Bovenal: als mens bepaal je de context, dat begint al met het goed formuleren van je vraag.

Onjuist perspectief kiezen 

En bij dat laatste gaat Felienne Hermans deerlijk in de fout met de enige casus die ze opwerpt, de vraag “is de arbeidsparticipatie van vrouwen hoog?” Dat is op de eerste plaats een gesloten vraag. Maar veel erger. ‘Hoog’ ten opzichte van wat? Andere landen? Mannen in Nederland? Ten opzichte van een eerdere periode?

Het meest kwalijk is echter dat het voorleggen van vraag aan Perplexity, ja zelfs aan ChatGPT, wel degelijk de nuances biedt die Hermans zegt te moeten missen. We beginnen met het antwoord van ChatGPT, dat u met deze link zelf kunt controleren:

“De arbeidsparticipatie van vrouwen in Nederland is tegenwoordig relatief hoog. Recente CBS-cijfers laten zien dat in het vierde kwartaal van 2024 ongeveer 69% van de vrouwen tussen de 15 en 75 jaar een betaalde baan had, vergeleken met zo’n 77% bij mannen - cbs.nl. Dit betekent dat bijna 7 van de 10 vrouwen actief zijn op de arbeidsmarkt.

Historisch gezien is er een enorme stijging opgetreden: in 1969 werkte slechts ongeveer 34% van de vrouwen, terwijl dit percentage de afgelopen decennia meer dan is verdubbeld binnenlandsbestuur.nl.

Toch zijn er nog verschillen; veel vrouwen werken bijvoorbeeld in deeltijd en de arbeidsduur ligt gemiddeld lager dan die van mannen.

Samenvattend: ja, de arbeidsparticipatie van vrouwen is hoog in vergelijking met het verleden, maar blijft iets lager dan die van mannen, mede door een grotere prevalentie van deeltijdwerk.”

Omdat Hermans de vraag zelf beperkt stelt, dwingt ze ChatGPT om een perspectief in te nemen. ChatGPT ‘kiest’ voor het historische perspectief en noemt twee bronnen. We missen de Internationale vergelijking, maar die was niet in de vraag verwerkt.

Perplexity moet het doen met dezelfde slecht geformuleerde vraag, maar kiest juist wel voor het internationale perspectief. Ook Perplexity biedt een link om te delen. Het antwoord is zo grondig dat we enkel het eerste deel citeren:

“De arbeidsparticipatie van vrouwen in Nederland behoort tot de hoogste ter wereld, met een percentage van 81,1% in 2022 volgens de Women in Work Index van PwC13. Dit plaatst het land op de derde positie globaal, achter alleen IJsland en Zweden12. Desondanks vertoont de Nederlandse arbeidsmarkt een opvallende paradox: terwijl de participatiegraad indrukwekkend is, werkt slechts 48,3% van de vrouwen voltijds – het laagste percentage onder de 33 onderzochte OESO-landen13. Deze kloof in arbeidsduur tussen mannen en vrouwen (33,5 procentpunt) vormt een persistent structureel probleem dat samenhangt met fiscale prikkels, culturele normen en institutionele barrières zoals hoge kinderopvangkosten136.”

Er worden niet minder dan 19 bronnen aangehaald. Een journalist of wetenschapper zal die allemaal moeten controleren, maar dan nog geeft AI een aanmerkelijke versnelling.

NRC en desinformatie

In de antwoorden zijn de verschillende perspectieven samengevat. Dat is natuurlijk de crux: het “gekozen perspectief” van de AI is geen persoonlijk mening, maar een geheel dat de informatiezoeker in staat stelt af te wegen, bronnen te controleren en eventueel een eigen perspectief te kiezen al dan niet politiek bevooroordeeld.

Niet AI gaat hier bewust in de fout, maar een hoogleraar. En we hebben juist humane intelligentie zo hard nodig om AI wel goed te controleren.

NRC publiceert graag kritische artikelen over AI, voornamelijk negatief gezien de risico’s. Zo suggereert Juurd Eijsvogel in NRC dat het gevaarlijk is als redacties sich te veel inlaten met AI. En ook: “Uit recent onderzoek van de BBC naar ChatGPT, Copilot (van Microsoft), Gemini (Google) en Perplexity AI bleek dat de chatbots bij het samenvatten van BBC-berichten in 19 procent van de gevallen feitelijke onjuistheden introduceerden.”

Echter, met ongecontroleerde publicatie van het opiniestuk van Hermans maakt NRC zich hier zelf schuldig aan. Dit artikel met een feitelijke weerlegging wilde NRC niet publiceren, met een beroep op de veelheid aan ingezonden opinies die de redactie tot selectie dwingt.

*) Maan boven zee in Noordwijk, ochtend van 13 janauri 2025