De opvallendste uiting komt van Paul Jansen, gewezen hoofdredacteur van De Telegraaf en nu Amerika-correspondent. Hij stelt Elon Musk op één lijn met een adolescente actievoerster: “De laatste non-politicus die zo’n internationale impact had was Greta Thunberg…Thunberg bediende zich in haar hoogtijdagen van dezelfde tactieken als Musk. Ze wierp zich op als activist, een influencer die er niet voor terugdeinsde de demagogische rol te pakken. Zo twitterde Thunberg in 2018 een citaat dat de wereld zou vergaan als het gebruik van fossiele brandstof niet binnen vijf jaar werd gestaakt. Dat kwaliceert als desinformatie.

Ook Musk maakt zich schuldig aan het verspreiden van desinformatie. Hij wordt daar, terecht, op afgerekend. Maar waarom werd Thunberg, die overigens net als Musk lijdt aan Asperger, om haar confronterende bemoeienis op het schild gehesen door politici en zelfbenoemde kwaliteitsmedia? Heeft het verschil in benadering misschien iets te maken met thematiek? Thunberg waarschuwde voor klimaatverandering, waar Musk wijst op de gevaren van massa-immigratie.”

Humor Vance

Inmiddels heeft de Amerikaanse vice-president JD Vance tijdens de München-conferentie de vergelijking in een grap vervat: “Als de Amerikaanse democratie 10 jaar Greta Thunberg kan overleven, kunnen jullie een paar maanden Elon Musk ook wel aan.” Minder humoristisch: Vance dreigde met tegenmaatregelen zoals terugtrekking uit de Navo als de Europese Commissie X straft.

Maar Paul Jansen is serieus met zijn vergelijking. Je ziet in de polarisatie oorspronkelijk redelijke mensen van het padje afraken, in een soort ‘race to the bottom’. Voor Paul, rationeel, de verschillen tussen Thunberg en Musk:

Elon Musk is een rijke, buitengewoon innovatieve ondernemer met invloedrijke bedrijven die politieke macht koopt, Thunberg ontbeert die middelen en positie, maar doet aan belangenbehartiging en bewustmaking.

Thunberg begon haar activisme als tiener, terwijl Musk een gevestigd zakelijk leider is met tientallen jaren ervaring. Dat Thunberg een beter doel zou nastreven dan Musk, laten we achterwege want dat is een mening.

Radio Veronica

Nog meer ter rechterzijde: bij Wynia’s Week, opinie-uitgave van oude witte mannen, verdedigt Rudolf Bouwman het stoppen met filteren door de Amerikaanse sociale media zonder vanuit een boeiende vergelijking met het elimineren van piratenzender Veronica op zee in 1974. Bouwman gaat nog verder terug met de oprichting van de radio in Nederland, die gepaard ging censuur van protestantse, katholieke en socialistische elites die vreesden voor andersluidende opvattingen en ‘zedenverwildering’ bij hun achterban. Met succes, zendmachtigingen werden beperkt.

“Elites die bang zijn dat burgers zomaar gaan zeggen wat ze op hun lever hebben en die, zodra er een nieuw massamedium opduikt, niets beters kunnen bedenken dan beheersing, controle en desnoods wettelijke verboden: waar doet die veldwachtersreflex aan denken?”

Dat zijn toepasselijke verwijzingen van Bouwman, maar hij miskent dat X met het stoppen van filteren en toenemende de vrije uitwisseling van meningen en debat bedreigt voor mensen die de grofheid op X niet aankunnen. Velen verlaten Twitter waardoor het open debat versmalt.

Bovenal frustreert Musk de vrije uitwisseling van meningen door op X aan de knoppen van het algoritme te draaien. (Voor degenen die de ‘For you’ berichtenstromen volgens heeft dat effect, wie voor ‘Following’ kiest krijgt van alle volgers de berichten te zien, niet bepaald door het algoritme.)

Heleen Mees erkent ongelijk

Wat Bouwman mist, benoemt Heleen Mees in Trouw “Door het algoritme van X aan te passen, heeft Musk de uitkomst van de presidentsverkiezingen beïnvloed.” Ze corrigeert haar aanvankelijke bewondering voor Elon Musk en schildert hem af als een gevaar. Ze trekt een fraaie vergelijking (geleend uit een Guardian-artikel) met de relatie tussen de Italiaanse fascistenleider Benito Mussolini en zakenman/futurist Filippo Tommaso Marinetti:

“De wederzijdse aantrekkingskracht tussen het futurisme en het fascisme berust niet op toeval. Beide bewegingen wilden leven blazen in een cultuur die volgens hen aan het aftakelen was. Ze stonden vijandig tegenover het liberale modernisme, verheerlijkten spontaniteit en plaatsten het praktische boven het theoretische.”

Mees concludeert dat Musk veel gevaarlijker is dan de Italiaanse futuristen, omdat hij het geld en de positie heeft om zijn agenda door te drukken. In een column in de Volkskrant verwoordt ze het zo: “De nieuwe wereld die de techmiljardairs zich voorstellen, is niet alleen antiliberaal en antidemocratisch, maar ook antimenselijk. Musk en de zijnen zien mensen hooguit als een verzameling datapunten waarmee ze rijkdom kunnen vergaren.”

Mees noemt ook het argument van de lucratieve investering van Musk in de Trump-campagne,  van ons geleend: 270 miljoen investering leverde Musk 130 miljard waardetoevoeging van zijn bedrijven.

D66-prominent Kees Verhoeven bepleitte EenVandaag een totaal verbod van X. Motivatie: “Politici hebben een verdienmodel, die willen zichtbaar zijn. Ze gaan zich dan ook extremer uiten op die platforms. Politici die extreme dingen zeggen krijgen namelijk meer aandacht, die worden bevoordeeld door het algoritme… X is een onveilige, plek geworden en bevordert verruwing en polarisatie.”

Klepel kwijt

Pieter Klok, hoofdredacteur van de Volkskrant, miskent de oprechte keuze van het Amerikaanse volk van Trump. Hij schrijft – ondanks tegengesteld onderzoek - de verkiezing van Trump toe aan sociale media als X en oppert: “Om uitholling van de democratie tegen te gaan, moeten politici opstaan tegen sociale media, ook in Nederland… De analyse is altijd hetzelfde: als wij X verlaten, blijft alleen het radicale geluid op X over en zullen burgers nog sneller radicaliseren. Hiermee miskennen ze dat niet de radicale geluiden, maar de sociale media zelf het grootste probleem zijn.

Het is in de eerste plaats aan de EU om de sociale media regels op te leggen zodat hun ondermijnende invloed wordt beperkt – en ze desnoods te verbieden – maar Nederlandse politici zouden ernaar moeten streven om de democratie hier niet verder te laten verzwakken.”

Fox TV en Vandaag Inside hadden meer invloed op verkiezingen dan X. Wil de Volkskrant-baas die ook verbieden, net als Ongehoord Nederland en vele YouTube-kanalen met extreme maar vrije meningsuiting. Commentaar van journaliste Daniela Hooghiemstra op Klok: “Dezelfde hoofdredacteur haalde het straatgevecht op sociale media eerder nog naar zijn eigen krant door het twitter- scheldkanon Sander Schimmelpenninck de status van ‘columnist’ te geven.”

Diezelfde Schimmelpenninck over Wilders en Musk en insnoering van sociale media: “De gênante knieval van Mark Zuckerberg voor het Trump-regime zou alle democratische krachten in Europa in beweging moeten zetten. Anders dan X – het extreemrechtse prikbord waarvan journalisten en politici helaas moeilijk afkicken – gebruikt vrijwel iedere Nederlander een dienst van Meta (Facebook, Instagram of WhatsApp). Die beweging moet uit Brussel komen, want van het Nederlandse parlement hoeven we weinig te verwachten.”

Eigen hoofdredacteur nuanceren

In dezelfde Volkskrant – dat is de charme – mag buitenlandredacteur Arnout Brouwers zijn hoofdredacteur en belangrijkste columnist tegenspreken onder de titel “Alarmisme en defaitisme helpen niet tegen Trump en Musk – dus kop op en rug recht”. Met steekhoudende argumenten bereikt (historicus) Brouwers de nuance:

“Dus mensen: kop op, rug recht. Dat oude media niet langer poortwachters van het debat zijn, blijft goed nieuws voor miljoenen mensen die nu wél meedoen. Grijp niet naar censuur, maar dwing de wet ook in de digitale wereld af. Dat kan de EU ook, als we durven. Op tafel, die algoritmes, Elon!

Want technologie kan vijanden van democratie zeker in de kaart spelen, zoals we ook zien in hybride Russische campagnes in heel Europa, onlangs nog in Roemenië, nu in Duitsland. We moeten ons daartegen wapenen, zonder de democratie zelf om zeep te helpen.”

Stop met paternalisme

De hoofredacties van NRC, Volkskrant en Trouw die weggingen van X staan tegenover Silvia Terribili (van SP Amsterdam) die in een pittige ingezonden brief in NRC, op de oproep getiteld ‘Gaat u van X of Meta af?’ schreef: “Kort en krachtig: nee! Ik heb me juist vorige zomer weer aangemeld op X en ga er regelmatig op.

Mijn oproep: stop met het paternalistische ‘Pas op gevaarlijke misinformatie en desinformatie!’ Ik bepaal zelf wat feiten zijn en wat onzin, ik wil absoluut geen censuur van bovenaf. Ook ben ik het totaal oneens met de maatregelen uit de Europese Wet inzake digitale diensten (DSA), die zonder democratisch debat zijn doorgevoerd.

Sterker nog, ik ben geabonneerd (ondanks dat het mij een kapitaal kost) en lees aandachtig uw krant, die – ideologisch gezien – mijlenver van mijn filosofische en politieke opvattingen staat. Ik vind dus dat ik genoeg hoor en wederhoor krijg. Daarom juist zoek ik informatie en commentaar die heel anders gekleurd is dan de uwe. Dat recht wil ik – in een democratische Europa – behouden.

Ik zit ook nog op Meta, hoewel dat platform schandalige censuur toegepast heeft tijdens de pandemie. Ze hebben feiten gecensureerd omdat die het officiële verhaal in de weg stonden. Nu heeft Meta de koers veranderd. Goede reden om ze niet te verlaten.”

(Zie ook de ‘terugkeer’ naar X van Volkskrant-journalist Maarten Keulemans. Eerder verwoordden we uitgebreid het vertrek van Doug Rushkoff van X. De redactie van Netkwesties blijft met vooral positieve en tegendraadse uitingen op X zolang het medium relevant is voor openbaar debat. Die relevantie neemt af, maar BlueSky is vooralsnog geen afdoende alternatief. Facebook was nooit belangrijk en Signal heeft al sinds 2021 de voorkeur boven WhatsApp)

De Volkskrant  bericht over vertrekkers van Amerikaanse platforms. Twee bejaarde Volkskrant-lezers bewogen contacten om van WhatsApp naar Signal over te stappen. Dat kost moeite. Auteur Sacha Bronwasser stopte actief met Facebook en Instagram en migreert van WhatsApp naar Signal. Dat laatste doet kunstenaar Tinkebell met haar app-groep met 150 deelnemers. Over Big Tech: “Ik wil niet bijdragen aan hun verdienmodel, dat iets financiert dat steeds meer op fascisme gaat lijken.”

Anonimiteit opheffen

De oude columnist Max Pam in de Volkskrant: “In het boycotten of zelfs verbieden van X zie ik ook weinig…Je kunt X wel verlaten, maar wie daar vertrekt, feliciteert vooral zichzelf met zijn eigen moreel hoogstaand gedrag. Veel bereik je er verder niet mee, behalve dan dat je ook de groep medestanders verliest die ondanks alles zijn gebleven…Het linkse antwoord is vooral moralistisch van aard, dus tamelijk onmachtig.”

Historicus René van Stipriaan pleit in Trouw voor identificatie van surfers: “Het kardinale punt is dat identiteit er een totaal duister gegeven is. Je kunt onder allerlei idiote aliassen het web op en alle mogelijke onzin verkondigen. We worden inmiddels overspoeld door trollenlegers, vanuit Rusland, Hongarije en waar al niet vandaan. Als je wilt vliegen moet je minstens twee keer door een paspoortcontrole, maar zodra we het web opgaan, waar inmiddels zo’n beetje alle economische en sociale belangen bij elkaar komen, beweeg je je in een wetteloze jungle.”

Al dan niet een einde maken aan anonimiteit op internet is een al tientallen jaren gevoerde discussie op Netkwesties, die een mooi dossier opleverde. Het maakt wellicht een einde aan het trollen, maar de schaamteloosheid heeft dusdanig vorm gekregen dat mensen er geen been in zien om onder eigen naam de meest grove vunzigheden te uiten.

‘Hitlergroet’ en ‘At your service’

Bij de inauguratie van Trump stak Musk een arm schuin rechts omhoog. Was het een Hitlergroet, zo luidde de vraag in een heftig debat, waarin zelfs de hoek van de arm werd gemeten. Het gebaar verbonden is met fascistoïde kringen, in praktijk gebracht gedurende de Franse Revolutie in 1795, overgenomen met Mussolini in Italië vanaf 1919, en vanaf 1926 de groet van Nazi-partij NSDAP in Duitsland. In de VS was het gebaar 50 jaar lang tot in de Tweede Wereldoorlog gemaakt als ‘Bellamy-groet’.

In de Volkskrant kapittelt Emma Curvers de media: “Veel media kozen de makkelijke methode: ze gaven de ophef weer…Nederlandse media, die doorgaans geen moeite hebben een nazigroet te identificeren bij voetbalsupporters, kozen voor ‘een gevoelige groet’ (AD), ‘dubieus gebaar’ (Nu.nl) of ‘opvallend handgebaar’ (NOS)…Ik zou zeggen: een duidelijk signaal van lezers en kijkers die behoefte hebben aan een boei ín de woeste wateren.”

Oneens met haar. Had Musk de intentie om Hitler in herinnering te roepen? En waarom dan? Past het bij zijn opvattingen en gedrag? Hij riep ij zijn steun voor de radicaal-rechtse AfD dat Duitsland met het immigratiebeleid de schuld en schroom van de Tweede Wereldoorlog moet afwerpen. De feiten zeggen genoeg, een extreem stempel “Hitlergroet” maakt die niet erger.

Nu eens met Schimmelpenninck: “De motieven van Musk zijn zonneklaar: geld en rancune. Maar belangrijker is dat het helemaal niet zo veel uitmaakt wat Musk drijft, krenkt of beweegt. Musk is door zijn bemoeienis met de politiek en publieke meningsvorming een politicus geworden en die beoordeel je op zijn daden.”

Gereformeerde theoloog Ad de Bruijne gaat in het Nederlands Dagblad het verst over X en Nazisme: “Mijn profetie is dat binnen twintig jaar dit monsterverbond van autocraten en digitale monopolisten vrijheid en democratie heeft vernietigd…Wie nu nog Tesla’s koopt, X gebruikt en zijn ziel verkwanselt aan sociale media staat over twintig jaar te kijk als collaborateur. Medeplichtig aan de dictatuur van de leugen.”

Beatrice de Graaf

Voor zinnige duidingen moet je bij goede historici zijn zoals bij Beatrice de Graaf. Onder de fraaie kop “De Weltgeist in een Tesla” (in NRC printeditie) trekt ze een parallel met de bewonderende beoordeling van Napoleon door filosoof Hegel in 1806. De Franse heerser onderwerpt staten, legers en samenleving en Hegel bestempelt dat als einde van een geschiedenisperiode: “Het christendom, het oude Pruisen, had afgedaan. Uit de tegenstellingen van het oude individu, en de tradities, wetten en religies wordt een nieuwe geest geboren, de Weltgeist, de Absolute Geest die de uitdrukking is van waar het met het wereldgebeuren heen moet.”

De perceptie van het orakel Hegel is terug: “Hij voelde dat mensen ernaar verlangden die Weltgeist aan te kunnen raken, er betekenis aan te ontlenen dat de zin van de geschiedenis tastbaar wordt. Hegel gaf de alledaagse geschiedenis van staat en natievoming een semireligieuze betekenis: zie hier, uw verlosser! Dat kunnen we wetenschappelijk en intellectueel onprecies, obscuur en zelfs vulgair vinden. Maar er zijn momenten in de geschiedenis dat het helaas wel werkte. Rond 1917, 1933. En ook nu weer.

We kunnen Trump en Musk langs de lat van het fascisme leggen (er circuleren tal van checklists aan welke nazi-vinkjes zij voldoen), langs de lat van white christian nationalism, van autoritaire strongmen, we kunnen ze zien als nieuwe Caudillo’s, of als de roofridders en robber barons van de Gilded Age. Dat zijn valide historische vergelijkingen (zelf noemde ik nog Henry/Heinrich Ford als analogie).

Maar met Hegel moeten we nog een stap verder zetten. Trump zei het van zichzelf, en Musk ook. En zoals ik al jaren in mijn colleges beweer: geloof het maar als autoritaire leiders en despoten iets claimen te willen of te gaan doen, dan menen ze dat meestal echt. Wat dan? Dat ze zélf de belichaming van de geschiedenis zijn…

…Zij zien zichzelf, en worden door hun volgelingen aanbeden, als de openbaring van Hegels Absolute Geest in de geschiedenis, als de voltooiing van die loop van de geschiedenis (en van het christendom!) tot nu toe. „Ik ben door God gered om Amerika groots te maken”, verkondigde Trump in zijn inauguratietoespraak. En Musk klonk zo mogelijk nog Hegeliaanser toen hij aankondigde dat hij van plan was „to increase the scope and scale of human consciousness”.

*) Grote afbeelding: Elon Musk in gesprek met AfD-voorzitter Alice Weidel via X op 9 januari 2025, in voorbereiding op de Duitse verkiezingen van 23 februari 2025, beluisterd door (slechts) 200.000 mensen.