800 bezoekers aan een privacycongres op zaterdagavond

Maar liefst 800 kaarten van 27,50 euro en 15 euro (studenten) had NRC Handelsblad weten te verkopen - vooral via de webshop. Dat betekende dus dat er veel liberalen waren, of zoals het tegenwoordig ter linkerzijde heet personen die zich libertijn of libertair noemen, termen die bijvoorbeeld - vaak welgestelde - GroenLinksers zich soms aanmeten.

Uiteindelijk zijn immers politieke keuzes in het geding. De Telegraaf speelde juist afgelopen weekend in op de Van der Sloot-affaire met een lezersvraag ('Wat u zegt'). De kop boven het artikel zaterdag naar aanleiding daarvan: Politie heeft ruimere bevoegdheden nodig.

Het was, hoe dan ook, wonderlijk dat de grote Rotterdam Hall van het World Trade Center afgeladen vol was zaterdagvond bij de openingsdiscussie. Daarna zwermde het publiek uit naar parallelsessies, wat cabaret en praktijkdemonstraties. Wellicht deed een deel van het bezoek een dagje Filmfestival Rotterdam en in de avond deze bijeenkomst. Maar dan nog was deze eerste 'Saturday Night Science' een wonderlijk schot in de roos: een avondje uit voor serieuze wetenschap.

Het Rathenau Instituut stelde een boeiend programma samen, al was het wel erg breed opgezet met informatie- èn biotechnologie. Ook al vloeien die samen, veel aspecten van beide terreinen staan nog los van elkaar. Netkwesties zag de openingssessie en vervolgens discussies over opsporing en over e-commerce.

D66 even geen dwerg

De opening werd een show van Alexander Pechtold. Met D66 is hij immers de felste voorvechter van privacy. Maar, zo werd hem voor de voeten geworpen, als minister van Bestuurlijke Vernieuwing ging hij akkoord met de invoering van het biometrisch paspoort. De schuld van de VS zei hij, maar zelf vond hij het biometrisch paspoort inclusief vingerafdrukken en centrale opslag terecht gezien de vele fraude met paspoorten.

Doorvragen was er niet bij. Maar wat moet je ook? Voorstanders van beveiligingssystemen hebben harder bewijs dan privacyvoorvechters. De laatste kunnen zich vaak louter beroepen op incidenten. Pechtold zelf kwam met het voorbeeld van de (later vals gebleken) aangifte tegen de voetballer Robin van Persie wegens verkrachting. Honderden agenten in heel Nederland probeerde de aangifte in te zien op hun pc.

Aan tafel schoof helaas een medevoorvechter van meer privacy aan, Joep Schrijvers, waardoor felle discussie uitbleef in deze eerste sessie. Schrijvers geeft in zijn boek 'De tomtomisering van de passionele mens' al aan niets op te hebben met systemen die volgens hem de menselijke geest, handelingsvrijheid en waardigheid aantasten. Over Schrijvers verderop nog meer.

Het Van Persie-incident kreeg indirect antwoord van de Rotterdamse politiechef Aad Meijboom. Hij antwoordde na zijn verhaal op de kritiek dat de politiebazen veel meer aandacht schenken aan integriteit, en nauwkeurig rechercheren met data. Met andere woorden: de politie blijft zich sterk maken voor zoveel mogelijk beschikbare data. Daar hecht ze belang aan. Maar met toegang tot die databerg wil de politie zich meer inspannen.

'Meer data en bevoegdheden, minder criminaliteit'

Het helpt de politie echt: van data van het energiebedrijf om jaarlijks 600 hennepkwekerijen op te sporen in de regio Rotterdam tot data van banken en notarissen om huisjesmelkers aan te pakken. Locatiedata van mobiele telefoons zijn nodig voor sms-alerts. En privacy moet wijken indien de politie met publicatie van online foto's honderden relschoppers kan inrekenen.

Meijboom ging in een rechte lijn naar de opzienbarende cijfers over daling van de criminaliteit: met andere woorden, datagebruik sorteert een groot positief effect.

Dat ging er bij 'tegenspeler' professor Ybo Buruma niet helemaal in. Maar zijn verzet was niet direct geformuleerd, behalve met een venijnig tussendoortje: het aantal veroordeelde inbrekers nam juist af, terwijl Meijboom net gezegd had dat de hoeveelheid inbraken in zijn regio in 2002-2007 met zo'n 30 procent was gedaald. Betere preventie is de oorzaak, zei Buruma, en niet betere opsporing dankzij meer bevoegdheden om data te verzamelen en combineren.

Buruma uitte, zo impliciet mogelijk (ik vind privacy zo'n catch all term), harde kritiek op de doelmatigheid van een aantal maatregelen in het licht van risico voor de persoonlijke levenssfeer.

Zo zijn er jaarlijks ruim 180.000 meldingen van ongebruikelijke transacties van banken, wat uiteindelijk (enig) bewijsmateriaal oplevert in 130 rechtszaken.

Jaarlijks zijn er niet minder dan 1,3 miljoen opvragingen van telecomdata bij het CIOT, mogelijk via de wet invordering) en Buruma vindt dat veel. Is dat, opgeteld bij jaarlijks 18.000 aftapbevelen, ook 'eng'? Buruma: Ik weet het niet.

En hoe zit het met 80.000 processen-verbaal in het eerste jaar van de openbare ID-plicht, in het licht van 187.500 vermiste en mogelijk misbruikte paspoorten?

Onveiligheid erkennen

Buruma zei ook fan te zijn van slim toegepaste technologie: als een man een ticket boekt naar Islamabad en wekenlang in Pakistan verblijft zonder een creditcard te gebruiken kan dat aanwijzingen opleveren over verblijf in een terroristenkamp. Als ze daar dan ook Mohamed Atta mee gevangen hadden, dan is het zeker goed, leek het sceptisch te klinken.

Explicieter: Erken de onveiligheid, van hackers, van onderhoudspersoneel met toegang tot systemen. Moet ik de politie blind vertrouwen? Dat ze mij niet kan chanteren? Maar ook ingehuurd personeel van Securicor heeft toegang tot data.

Het meest verwerpelijk vindt Buruma de tijdsduur van dataopslag. Gecombineerd met wetgeving met een hoog risico op willekeur, als de wet Bibob kan dit beroerd uitpakken:

In de Yab Yum zaak was de vorige eigenaar in 1992 veroordeeld en dat is gecombineerd met een aantal hypotheses. Met zedendelicten kan iemand decennia worden achtervolgd voor een afgedwongen tongzoen die wettelijk als verkrachting kan gelden.

Recht op veranderend beeld

Kern van de zaak is volgens Buruma 'the immutable me', het individu dat dankzij de opstapeling en het combineren van decennia aan data bij justitie een levenlang etiket krijgt opgeplakt. Want privé heb je het recht om te veranderen. Dat je niet van steen bent en niet onveranderlijk weet een computer nauwelijks.

Dat was ook één van de punten in een uitstekend artikel ter voorbereiding op 'het Glazen Lichaam' in NRC afgelopen zaterdag. Bert-Jaap Koops van de universiteit Tilburg legt uit dat de artikelen 10 (privacy) en 11 (lichamelijke integriteit) van de Grondwet op het spel staan.

Individuen verspreiden een wassende wolk van digitale informatie die de overheid gaarne opvangt. Met verzet moet je steeds meer uitkijken: Wat opdoemt is de angstsamenleving waar de burger die een deel van zijn persoonlijke leven wil afschermen, automatisch verdacht is.

Dat is juist goed, zei zaterdag Fred Teeven, ex-officier van justitie en nu VVD-Tweede Kamerlid: als je niets te verbergen hebt, heb je ook niets te vrezen. Anonimiteit is de voedingsbodem van criminaliteit. Datamining en camerabewaking leiden tot een veiliger samenleving. Dus juist vermindering van angst.

E-commerce en privacy

Deze lijnrechte tegenstelling in opvattingen maakte ook het debat over datamining met klantdata door bedrijven zo levendig: Cor Molenaar, als professor en vooral consultant een vrolijke optimist over databanktoepassing versus schrijver Joep Schrijvers, die afwisselend humoristisch scepticus en een wat zure cynicus is waar het gaat om systemen zoals voor direct marketing.

Volgens Molenaar willen de meeste mensen zich juist graag tonen: We zijn 'exhibitieus'. We willen ons voortdurend laten zien, wie we zijn, waar we voor staan en hoe we leven. Vijf miljoen mensen op Hyves die daar vrienden zoeken en ook treffen, en gaan kijken wie de vrienden van hun vrienden eigenlijk zijn.

Die instelling, vindt Molenaar, is behalve natuurlijk ook historisch verankerd: In de samenleving van mijn oma kende iedereen elkaar in een kleine gemeenschap en wist alles van elkaar en wilde dat ook.

Klanten waarderen het

In het groot is dat niet mogelijk met persoonlijk contact, dus zijn er systemen voorhanden om dat contact tussen bedrijven en klanten te veraangenamen: Vroeger wist een kruidenier van elke dorpsgenoot zijn behoeften aan waren. Hij sprak hen persoonlijk aan en de klanten waardeerden dat.

Die waardering van klanten voor een persoonlijke benadering is nog steeds erg groot, zo weet Molenaar. Ook al verloopt die via een telefoniste met een dossier op haar scherm.

Volgens Molenaar houden organisaties juist de grenzen van de privacy nauwkeurig in het oog: Als er twijfel komt in de markt krijg je een kopersstaking. Zie maar eens hoe de reacties waren op de Bonuskaart van Albert Heijn in het begin.

Drie leugentjes

Molenaar zei ook dat klanten zelf de regie voeren: En als een klant wil dat zijn data niet worden gebruikt is één druk op de knop genoeg om al die informatie bij bijvoorbeeld Albert Heijn te deleten.

Dat laatste is niet zo eenvoudig in de praktijk als Molenaar schetste. Ook zei Molenaar in strijd met de feiten dat vooral zelfregulering tot begrenzing van direct marketing leidt. Brancheclub DMSA verzette zich eerst fel tegen een wettelijk spamverbod. En de marketingbranche is nu tegen een beperking van belverkeer door staatssecretaris Heemskerk van Economische Zaken. Die treedt juist op omdat zelfregulering tekortschiet

Molenaar debiteerde nog een derde onwaarheid: Op elke website kan de consument aangeven of hij wil dat van hem data worden opgeslagen of niet. We kennen opt-in als standaard en het bedrijfsleven is daar ook voorstander van.

Deze opt-in eis geldt echter louter voor e-mail van bedrijven, en is gericht tegen spam. Maar het geldt niet voor de opslag van data door webwinkels. Die is vrij en dat is bij consumenten onbekend. Molenaar gaf na afloop van het debat ruiterlijk zijn verkeerde uiting op dit punt toe.

Met rust laten

Joep Schrijvers noch discussieleider Frans Brom kapittelden Molenaar op deze 'feiten'. Schrijvers richtte zijn aanval op Molenaars' principe dat datamining met klantdata door ondernemingen klanten juist veel goed doen:

Molenaar betoogt dat opoffering van privacy door mensen leidt tot meer privacy. Dat werkt niet in de praktijk. De marketeer weet het onderscheid niet tussen bemoeizucht en het met rust laten.

Molenaars uitgangspunt is dat privacy een gevoel is, sterk subjectief bepaald. Zelfs de kern van waarheid daarin veegde Schrijvers van tafel: Het is een daad. Handelingen van bedrijven leiden tot schending, niet mijn gevoel of ze dat al dan niet doen kunnen.

De succesvolle aanbevelingen van Amazon.com aan de hand van eerder koopgedrag vindt Schrijvers al storend en beperkend. Echt, er vindt roof plaats van data, voor misbruik. De aanname van is dat er beter wordt ingespeeld op mijn behoeften. Het tegendeel is waar: bedrijven stimuleren de begeerte teneinde de behoefte te kweken. Dat is de nevel waarin we leven.

Positief en negatief uitleggen

Volgens Schrijvers kost anonimiteit geld: je krijgt met de Bonuskaart etc. alleen korting in ruil voor persoonlijke data en je betaalt dus voor je privacy. Molenaar vond dit onzin en draait het om: je betaalt de normale prijs en geef je iets weg dan betaal je minder.

Hiermee toonden ze bij uitstek de tegenstelling in opinie: eenzelfde feit - klantdata zijn geld waard en dus handelswaar - leggen ze nadelig c.q. voordelig uit.

Molenaar en Schrijvers waren het eens over de te lange periode van opslag van data voor de OV-chipkaart van zeven jaar in Amsterdam. Maar vlogen elkaar daarop direct in de haren:

Schrijvers wil dat de overheid nooit reisdata vastlegt noch dat hij dan wordt gedwongen om anoniem duurder te reizen. Volgens Molenaar hebben reizigers veel baat bij datamining: uiteindelijk komt er meer OV-capaciteit waar die nodig is, dus minder staan in trein en tram. En krijg je aanbiedingen op jouw trajecten plus alerts voor bijvoorbeeld verlenging van abonnementen.

Ook waren ze het principieel wel eens over het feit dat 'opt-in' de norm moet zijn bij het vastleggen van klantdata. Maar ze verschilden hemelsbreed van mening over de vraag of dit al dan niet praktijk is vandaag de dag.

Molenaar weet van wel: de consument zit aan de knoppen volgens hem, en geen Big Brother zoals bij de overheid wel het geval is. Schrijvers ervaart van niet. Hij krijgt nog vele 'aanbiedingen' via direct marketing waar hij nimmer om vroeg, met 'gestolen data'; zoals het blad Plus toegezonden met reclame voor Pampers toen zijn partner 50 werd. (Volgens Molenaar verschaffen gemeenten klakkeloos die data van hun inwoners. Is dat zo?)

Verdeeldheid niet overbrugd

Ook de zaal in het WTC bleef in deze sessie van Het Glazen Lichaam sterk verdeeld. Schrijvers kreeg van een ex-marketeer van Achmea en de ANWB voor de voeten geworpen dat hij een 'karikatuur' schetst van de omgang met klantdata door bedrijven; en dat hij de voordelen miskent. Ook een leraar van wie de leerlingen graag willen dat ze goed gekend worden, kwam in het geweer tegen Schrijvers.

En Molenaar moest aanhoren dat zijn gebrek aan kritische reflectie op de moderne databanksystemen een hoogleraar onwaardig is.

Zo bleven de kampen verdeeld in de geanimeerde discussies tijdens 'Het Glazen Lichaam'. En bleek dat privacyvoorvechters bij gebrek aan harde data over schendingen en risico's daarop op achterstand staan.

Maar ze winnen wel terrein. De zorg groeit. De vraag is hoe het volk reageert mocht dit een onderwerp worden van verkiezingen. Is niet één flinke aanslag [of zelfs één Joran van der Sloot] genoeg om privacy weer in de hoek te drukken waar de klappen vallen van de roep om meer veiligheid?

Voor de meerderheid van het publiek was angst zaterdag een slechte raadgever bij het vaststellen van opsporingswetten. Maar aan de ander kant tonen zij juist ook angst: dat de privacy te grabbel wordt gegooid. Daar schouderophalend aan voorbij gaan is er niet bij.

[Peter Olsthoorn, 4 februari 2008]