Recentelijk meldde het kabinet uitbreiding van de Wet veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames (Wet Vifo). Die vereist een veiligheidstoets voor investeringen en overnames die een risico kunnen vormen voor onze nationale veiligheid. Zo worden bio-, nano-, sensor- en nucleaire technologie beschermd, en nu ook AI-bedrijven.

Het kabinet stelt als motivatie dat investeerders soms kwaadwillende motieven hebben, bijvoorbeeld voor informatie, intellectueel eigendom of invloed om geopolitieke en militaire macht uit te breiden. Het beste voorbeeld is China met hightechbedrijf ASML.

Maar wat was in 2024 de meest zichtbare ongewenste invloed van het bedrijfsleven op de wereldpolitiek? O ja, Elon Musk. Hij stak ruim 270 miljoen dollar in de verkiezingscampagne van Donald Trump, en paste de algoritmen van X aan in ruil voor macht en winst.

Winst materialiseerde het eerst op Musks geschatte vermogen. Dat was op 6 november nog 265 miljard dollar en bedraagt nu ruim 400 miljard. Oftewel: zijn circa 270 miljoen dollar kostende investering in Trump leverde Musk ruim 600 keer zo veel op. De reden dat de aandelen in zijn bedrijven Tesla, SpaceX zo in waarde stegen is de verwachte politieke invloed van Musk: hij mag van Trump de regelgeving voor bedrijven naar zijn hand gaan zetten. Minder regels betekent meer winst.

Musk oefent invloed uit met X. Dat kocht hij in 2022 voor 44 miljard dollar. Nu is het minder dan 10 miljard waard. Dat verlies wordt echter ruimschoots goedgemaakt door de winst voor Musk met zijn andere bedrijven.

Ook Meta, Google, Microsoft, Apple en Amazon prijzen zich gelukkig met Trumps overwinning. Meta buigt voor Trump met de belofte van versoepeling van de moderatieregels op zijn platforms. Directe media- invloed op politiek is overigens verre van nieuw. Denk aan Hearst en Bloomberg in de VS en Murdoch in Australië, Groot-Brittannië (Brexit) en de VS (Trump in 2016). In vroegere Nederlandse 'zuilen' waren media en politieke partijen innig verstrengeld, zoals de Vara met de PvdA, de Volkskrant met de KVP, Trouw met de ARP.

Echter, de grootste Nederlandse media zijn nu in privéhanden: DPG Media (AD, Volkskrant, Trouw, regiotitels) en Mediahuis (Telegraaf, NRC, regiotitels); RTL en Talpa. Dit zijn familiebedrijven, in handen van Van Thillo (DPG) en Leysen (Mediahuis) uit België, Bertelsmann (RTL) uit Duitsland; en De Mol (Talpa). De gezamenlijke (overname)waarde van deze bedrijven bedraagt grofweg 10 miljard euro, wat politieke invloed betaalbaar maakt voor techmiljardairs.

De vier families zijn toegewijd en exploiteren hun media met zorg. Ze garanderen redactionele vrijheid wat betreft de nieuwsvoorziening. Ze zijn er echter niet voor eeuwig mee getrouwd. Zo staat RTL Nederland te koop en wil DPG dit voor 1 miljard overnemen. Ook De Mol heeft een geschiedenis van transacties (Endemol).

Er is geen garantie dat toekomstige generaties van deze families exploitaties inclusief behoud van onafhankelijke journalistiek tot in eeuwen der eeuwen kunnen en willen voortzetten. Beschermen dus?

Het eerste antwoord: waarom eigenlijk? Nederlandse redacties werken onder een statuut dat onafhankelijkheid garandeert. Bovendien, de mediamarkt is juist steeds pluriformer geworden, met vele 'onafhankelijke digitalen' (Substack nieuwsbrieven, podcasts en Follow the Money, De Correspondent et cetera).

Natuurlijk, Europa is geen Amerika. Zelfs Italië heeft nog steeds een vrije pers ondanks decennia van invloed van de twee jaar geleden overleden Silvio Berlusconi, met zowel commerciële als publieke zenders. Onze democratische rechtsstaat lijkt sterk genoeg.

Echter, het gaat uiteindelijk om budgetten. Zie bijvoorbeeld de NPO, waarop op een achternamiddag 50 miljoen extra wordt bezuinigd. Dan zijn Van Thillo, Leysen, Bertelsmann en De Mol vooralsnog betrouwbaarder.

Anderzijds, nu Musk zijn zinnen heeft gezet op steun aan radicaal-rechts in Duitsland (AfD) en het Verenigd Koninkrijk (Reform) en in Hongarije premier Viktor Orbán liet zien hoe je de democratische rechtstaat overmeestert, doemt de vraag op: hoe anticiperen we op dit soort scenario's, zelfs als ze vandaag nog niet reëel lijken?

Recent heeft ook de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) uitdrukkelijk geadviseerd dat 'overheidsinterventie noodzakelijk is voor bescherming van de democratische functies van 'het mediasysteem'. Hoe dan ook is het verbazingwekkend dat ASML cum suis politiek strategisch worden beschermd en mediabedrijven niet gezien de rol van de mediacratie (machtsvorming die is gebaseerd op beïnvloeding van de publieke opinie via media).

Dus plaats de Nederlandse (en Belgische) media-exploitanten tenminste onder dezelfde verplichte toets als technologiebedrijven. Dit is nog maar het begin van noodzakelijke bescherming.

Een veel grotere vraag, zeker na afgelopen weken, is hoe we de dreigende teloorgang van onze Westerse, door mediamacht en geld gedomineerde democratieën kunnen keren.

*) Dit artikel verscheen eerst op 15 januari 2025 op de opiniepagina van de Volkskrant

**) Groot beeld: DPG Media, opening Mediavaert: Koning Willem-Alexander, geklankeerd door Erik Roddenhof, algemeen directeur van DPG Media, geheel rechts eigenaar Christiaan van Thillo