[* Na publicatie van dit artikel heeft het Nationaal Archief 25.000 namen verwijderd.In de online namenlijst van verdachte collaborateurs, want die bevatte ten onrechte ook namen van slachtoffers en getuigen. Echter, ik kom nog veel namen tegen van Joden die vermoord werden in de kampen voor mei 1945 en toch in de namenlijst staan.]

Michael Persson schrijft de beste onderzoekverhalen in de Volkskrant nadat hij jarenlang een uitstekende correspondent in de VS was. Gisteren, 6 januari 2025, schreef hij het dagelijks Volkskrant-commentaar. Dat behelst het besluit om het archief met gerechtelijke onderzoeken naar, en rechtszaken tegen 425.000 aangegeven vermeende collaborateurs niet online te openen.

Dit Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) is gedigitaliseerd, maar niet via internet toegankelijk, enkel op zaal bij het Nationaal Archief. De Autoriteit Persoonsgegevens blokkeert de volledige online openbaarmaking omdat sommige verdachten van destijds nog in leven kunnen zijn.

Heksenjacht?

Persson: “Dat is een goed besluit. Het risico van een heksenjacht was te groot. Ook de nabestaanden van inmiddels overleden collaborateurs (of verdachten) zouden te makkelijk verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor een vermeende voorouderlijke misdaad of dwaling. Zo'n lijst zonder voorbehouden biedt te veel mogelijkheden voor grootschalig naming and shaming.”

Dat is volgens Persson al zichtbaar met de eerste openbaarmakingen vanuit de website Oorlogvoorderechter.nl. Daar kun je namelijk wel de (achter)namen invullen en krijgt direct suggesties van degenen die in dossiers genoemd worden.

Persson: “En ja, daar kunnen kwaadwillenden dus achternamen vinden van mensen uit het heden die ze graag met foute voorvaderen willen verbinden. Want het is natuurlijk heerlijk om de goed/fout-dichotomie van de Tweede Wereldoorlog te teleporteren naar het gepolariseerde nu, om daarmee iemand met wie je het niet eens bent, te kunnen wegzetten als het absolute kwaad.”

Dit vind ik een onjuiste opvatting voor een journalist, en heb er nog meer moeite mee als historicus. Als angst voor verkeerde interpretatie van feiten en gebrek aan onderzoek redenen zijn voor geheimhouding, waarom zijn er dan nog archieven openbaar en worden er nog misdaden onthuld door journalisten, zoals Persson?

Zo vulde ik “Olsthoorn” in en kreeg direct vijf personen gesuggereerd. Dat zijn geen familieleden, maar waren ze dat wel geweest, had ik onmiddellijk willen onderzoeken waarom hun namen in het archief voorkomen: waren ze slachtoffers, getuigen of verdachten? Zijn ze veroordeeld? Wie deed er eventueel aangifte? Schaamte? Je bent niet verantwoordelijk voor de daden van je voorgeslacht.

Opinie in NRC: openheid

Wat er schort aan de opvatting van de Volkskrant valt te leren uit stukken van derden in NRC en in Trouw. Jacques Bettelheim, werkzaam als professioneel lobby-adviseur, meent in zijn opinieverhaal in NRC dat het nu genomen besluit om het namenregister wel online te zetten en de achterliggende dossiers niet, ondoordacht is:

“Door deze halve openbaarheid worden eventuele onschuldigen alsnog gestigmatiseerd, terwijl de volledige context ontbreekt. Na de oorlog werd bij honderdduizenden Nederlanders onderzocht of zij met de Duitsers hadden gecollaboreerd. Het ging daarbij om een breed spectrum aan verdenkingen: van ernstige misdrijven zoals verraad en collaboratie, tot kleinere, vaak onbeduidende kwesties.

Veel van de onderzochte personen bleken uiteindelijk niets verkeerds te hebben gedaan. Toch staan zij nu, door de publicatie van alleen hun namen, feitelijk alsnog in het beklaagdenbankje. En zonder toegang tot hun dossiers ontbreekt de mogelijkheid om die verdenkingen te ontkrachten. Dit is niet alleen oneerlijk, maar ook schadelijk voor hun nazaten, die met een onterechte smet op de familiegeschiedenis blijven zitten.”

Ook zijn fundamentele opvatting vind ik beter doordacht dan die van Persson: “Bovendien staat dit beleid haaks op de uitgangspunten van transparantie en geschiedschrijving. De archieven vormen een cruciaal onderdeel van ons collectieve geheugen. Ze helpen ons de oorlog te begrijpen, lessen te trekken en recht te doen aan de waarheid…Volledige openbaarheid is noodzakelijk om de geschiedschrijving compleet te maken en recht te doen aan de complexe werkelijkheid van die tijd.”

Koen Goudriaan te Amstelveen, in een ingezonden brief in de Volkskrant: “De benadering van de Volkskrant riekt - niet eens naar paternalisme, maar - naar pure censuur. Dringend advies om deze kolossale fout te rectificeren.”

Historicus in Trouw: namen graag

Dit sluit aan op een column in Trouw van Hieke Huistra, wetenschaps- en medisch historicus aan de Universiteit Utrecht. Ze verwijst naar een uitstekend achtergrondartikel over de gevoeligheid van het juridisch oorlogsarchief in Trouw van afgelopen weekend: “Een oorlogsarchief vol verraad en geklik: waarom het CABR zoveel losmaakt.”

En stelt vervolgens dat het niet juist is om verdenkingen en al dan niet daaropvolgende veroordelingen te anonimiseren, maar mensen in eventuele publicaties bij naam te noemen. Bovendien: “Maar het CABR gaat niet alleen over individuen, het gaat ook over de staat. De staat die in de naoorlogse jaren de rechtsstaat wilde herstellen, en dat deed door grondrechten te schenden. Tienduizenden verdachten – niet veroordeeld – werden opgesloten in interneringskampen; mensen werden veroordeeld voor feiten die niet strafbaar waren op het moment dat ze gepleegd werden. De doodstraf werd heringevoerd. Wat is daar gebeurd? En wat moeten we daarvan vinden?”

Fouten in archief

Tegenstanders van openbaarmaking beroepen zich op fouten in het archief. Zo publiceerde De Telegraaf dat Wilhelmina van Coeverden van der Wijk als verdachte in het dit weekend online geplaatste namenregister van het CABR stond terwijl ze in Sobibor is vergast. Twee andere Joodse familieleden stonden erin die vastzaten in Westerbork en na de oorlog getuigenissen aflegden.

Telegraaf laat onderzoeker Evertjan van Roekel aan het woord die verhaalt hoe moeilijk het is om van het archief één bestand te maken: “Het is een chaos met vele losse archieven.” De gebreken aan het archief vergen voorzichtigheid. Van Roekel had het verstandiger gevonden als het Nationaal Archief op de website enkel de namen had gezet van 66.000 mensen die voor de rechter zijn verschenen.

Dat schrijft ook Rudy Schreijnders in Maarssen in een ingezonden brief in de krant: “Als het Nationaal Archief even iets beter had nagedacht, dan had het eerst de namen verwijderd van de mensen van wie geen dossier aanwezig is. Nu blijft er tot in de lengte van dagen een smet op mijn vaders naam rusten. Pijnlijk voor hem en voor mij: mijn vader is in 1947 getrouwd met mijn Joodse moeder en als haar zoon word ik als nabestaande van de slachtoffers van de Shoah nu ineens geassocieerd met de daders.”

Historicus Chris van der Heijden spreekt van een “fatale polderoplossing…Iedereen had kunnen bedenken dat zoiets niet werkt door alleen namen te openbaren. Dat archief is een zooitje met allerlei gegevens van lokale naoorlogse onderzoekers, uit een tijd dat het denken nog zwart-wit was. Onjuiste verklaringen; een buurman die iemand voor NSB’er uitmaakte omdat hij ruzie had.”

Uitstekende tv-serie

Afgelopen week begon de tv-serie van de NOS De oorlog die nooit ophoudt. Onderzoeksjournalist Lex Runderkamp kreeg van de NOS-hoofdredactie de kans om vijf jaar te werken aan een driedelige tv-serie van markante gevallen uit het archief. Hij vertelt dat er onderzoek gedaan is naar 425.000 ‘landgenoten’ die mogelijk met de Duitse bezetter samenwerkten. Daarvan moesten er – slechts – 15 procent zich voor de rechter verantwoorden, dus vele namen in het archief betreft geen veroordeelden. Er zijn 152 doodstraffen gevonnist, waarvan er 40 door een vuurpeloton zijn uitgevoerd.

Het eerste deel dat ik zag van de serie, biedt een terdege onderzocht, voortreffelijk opgebouwd verhaal over een executie van vermeende collaborateurs aan het einde van de oorlog. Van het stel was de vrouw hoogzwanger. Daders: een verzetsgroep onder leiding van Maarten Schakel, later prominent lid van de Tweede Kamer voor de ARP en opvolger CDA.

Via een geschiedenisleraar uit de streek vertelt Runderkamp het verhaal, met in beeld de zoon van het vermoorde paar die door zijn grootouders is opgevoed, nazaten van de executeurs en tenslotte dorpsgenoten die vertellen waarom altijd is gezwegen over de kwestie. Het is geweldige televisie, gestoeld op voortreffelijk onderzoek en uiting van de nodige twijfels en nuances. En precies de reden waarom openbaarmaking zo noodzakelijk is: om juist de opluchting, schaamte, verdriet en frustratie van betrokkenen te laten zien, stelt Runderkamp.

Runderkamp had jarenlang vrij toegang tot de dossiers. Het Nationaal Archief hielp hem met de benadering van de belangstellenden die in het archief een onderzoek deden. Dat is netjes, stuitte kennelijk niet op privacybezwaren en levert een even noodzakelijk als evenwichtig historisch document op. Zo zullen er nog talloze volgen, en krijgt de gevreesde ‘naming and shaming’ en ‘goed of fout’ stukje bij beetje onderbouwing en mogelijk de noodzakelijke nuances.

Conclusie: zowel vanuit geschiedkundig als journalistiek oogpunt moeten we het complete oorlogsarchief online openbaar maken en toetsen met feitelijk onderzoek in het archief zelf en elders: naar de veroordelingen, strafmaten en vrijspraken en vooral de manieren waarop ze tot stand kwamen.