Er is een lijstje dat interessant en mogelijk nuttig zou zijn, maar toch niet bestaat: voorspellingen van Enge Dingen die niet uitkwamen. En vooral Enge Digitale Dingen, de meeste daarvan in de publieke sfeer, ze poppen zomaar op in serieuze waarschuwingen. Maar vinden ze ook plaats op de voorspelde schaal? Daar gaat dit over.

Angst aanwakkeren

Waarom worden rampen en ellende vaak voorzien, in media beschreven, of in wisselende gradaties van stelligheid voorspeld?

1. Menigeen leest en hoort daarover graag, want het speelt in op angsten en zorgen, wat indringend is;
2. Het bevestigt de somberheid van deze en gene: “Zie je wel, zij zeggen ook dat er oorlog komt”;
3. Het graag lezen maakt geld. Een schets van de Apocalyps trekt meer aandacht dan die van het Hof van Eden, en daar berust het economisch model van kranten, bladen, sites en meer tot op zekere hoogte op;
4. Angst creëert banen en budget. Van veiligheidsdiensten en budgetten binnen overheden of bedrijven, tot spullen en mensen voor beveiliging van buurten, woningen, scholen en winkels.
5. De suggestie van Enge Dingen geeft ‘bestuurlijke ruimte’. Met een beroep op ‘nationale veiligheid’ worden vergaande interventies gelegitimeerd; en kunnen lastige vragen daarover worden afgekapt. Neem de digitale sleepnetten of het aftappen als ‘geëigende middelen’ in het licht van door hun zelf beschreven gevaren.

Wat is er recent onder andere geschetst of zelfs voorspeld aan Enge Digitale Dingen?

Cyber wars

Systemen voor onze energievoorziening, openbaar vervoer, bruggen en natuurlijk het Internet zelf; daar zouden Moskou en Peking het op voorzien hebben. Maar in 2024 hadden we altijd verbinding, zowel vast als mobiel; de elektriciteit viel ongeveer nooit uit; het water stroomde. De treinenloop haperde als vanouds door oorzaken die we al sinds de uitvinding ervan kennen, maar niet door sabotage. Files op de snelwegen, idem dito, daar kwam geen Rus aan te pas.

Dus, de totale impact van digitale sabotage, in 2024, in Europa: verwaarloosbaar. Tegenargument: malicieuze initiatieven zijn vroegtijdig verijdeld! Dat zou in principe kunnen, maar daar is geen indicatie van.

Natuurlijk, we lezen over onderzeese kabelbreuken, maar dat rekenen we niet tot ‘cyber war’. Ze kwamen altijd al regelmatig voor. Die dingen zijn kwetsbaar, en snel beschadigd door slordigheid of onwetendheid van schepen, boorplatforms en gravers in onze steden. Kabelbreuken zijn alledaags. We lezen flinterdun bewijs met vergaande conclusies aangaande sabotage, bijvoorbeeld nu uit Finland. En toen?

Drones dan? Die vormen zeker een doorbraak in 21e eeuwse oorlogsvoering, maar zijn meer een digitaal gefaciliteerde toevoeging aan fysieke oorlogsvoering (met slagvelden die nogal lijken op die van de Eerste Wereldoorlog).

En vergeten we dan niet de Israëlische aanval via de piepers van Hezbollah? Dat was inderdaad een huzarenstukje, maar ongekend en voorlopig uniek.

Massale cyberspionage

Voor vermoedelijk afluisteren of het aftappen van data via bijvoorbeeld Chinese apparatuur met verstrekkende politieke acties tot gevolg, is nauwelijks bewijs geleverd. Speculatief en zonder bewijs, net als de indicaties van wat de invloed van die gevreesde afluisteroperaties zou kunnen zijn, economisch of militair.

Er worden spannende en goed verkopende boeken over geschreven, maar het effect van die spionage blijft onbewezen. Je kunt er spannende televisieseries van maken met de journalist als digitale Kuifje, maar de geloofwaardigheid van deze Enge Dingen komen tot ons met een hoog fantasiegehalte.

Desastreuze deepfakes en desinformatie

Al jaren worden verschrikkelijke scenario’s geschetst over nepnieuws dat de democratie niet enkel zou bedreigen, maar omver zou werpen. In November 2017 opende De Telegraaf in chocoladeletters met minister Ollongren die dit alles in het vooruitzicht stelde. Het was een opzichtige poging om het aannemen van de nieuwe inlichtingenwet te promoten, zo werd geanalyseerd op Netkwesties.

Een paar jaar geleden kwamen daar de deepfakes overheen. Nu was de hel op aarde echt nabij. We zouden nooit meer echte van namaakbeelden kunnen onderscheiden. Deepfakes gingen de samenleving te gronde richten. Afgezien van wat dingetjes met seks – het zal eens niet zo zijn – en andere jeugdige baldadigheid (wel onprettig voor sommigen) is de maatschappelijke invloed van deepfakes verwaarloosbaar gebleken.

En dat terwijl er begin 2024 gemanipuleerde verkiezingen en ander bedrog gevreesd en voorspeld waren voor de twee miljard stemmers wereldwijd. Hoeveel van hen hebben werkelijk een ongewilde keuze gemaakt als gevolg van desinformatie of zelfs deepfakes?

De beslissingen in de Verenigde Staten vielen vooral door toedoen van gepolariseerde leugens ‘good old’ televisie. En Roemenië dan? Er zijn vermoedens, maar harde bewijzen hebben we niet gezien. Manipulatie via TikTok valt samen de specifiek Roemeense context, echte democratie heeft het daar al decennia heel moeilijk.

Manipulatie met data

TikToks 'datadiefstal' en beïnvloeding vormen een hot topic in de VS. Echter, wie zou er wat kunnen of willen doen met de kennis over filmpjes die we aanklikken, blijven kijken, of skippen? Wat is dat nou echt waard, behalve commercieel? TikTok heeft weinig betekend in de verkiezingen, het is vooral doelwit van Amerikaanse handelspolitiek: Biden wil TikTok weg hebben, Trump herstelt het in ere. De rol van Facebook in eerdere verkiezingen is onderzocht, die bleek niet nul, maar verre van invloedrijk, laat staan doorslaggevend.

En ‘the making of’ de asielcrisis in Nederland dan bijvoorbeeld? Die heeft ons toch de verkiezingswinst van de PVV en vervolgens de huidige wankele regering gebracht? Ddit iss, denken wij, niet het gevolg van sociale media met deepfakes en andere dessinformatie. Hier speelt beeldvorming, als van alle politieke tijden.

Dat daarvoor wetenschap wordt ge- en misbruikt is niets nieuws. In alle grote kwesties, bij levensvragen als abortus en euthanasie, maar ook bij sociaaleconomische kwesties, tuigen partijen angstbeelden op van tegenstanders en bashen hun argumenten. Dat hoort bij de politieke arena, waarin nachtmerries meer gewicht hebben dan wensdromen. Nu gaat dat, zoals De Groene recent aantoonde inderdaad gepaard met nepdingen, maar waren die doorslaggevend?

AI tenslotte…

O ja, moeten we het niet over AI hebben? Twee jaar geleden met de lancering van ChatGPT werden meteen doemscenario’s opgetuigd. Wetenschappers ondertekenden verklaringen die ongeveer het einde van de wereld zoals we die kennen aankondigden. Ze eisten een pauze in de ontwikkeling en zouden zich om te beginnen daar zelf aan houden. Van die pauze is nooit meer iets gehoord, de AI-bedrijven gingen in vol tempo door. Tientallen miljarden zijn er in 2024 besteed, en dat wordt niet minder in 2025.

Wat we voorbij zien komen aan GenAI-dingen behelst voornamelijk spielerei, hartstikke leuke plaatjes filmpjes. Zoeken op het Internet is véél beter geworden, het genereeren van tekst en multimedia productie ook. Echte productiviteitsstijgingen zijn nog nauwelijks waargenomen, maar, eerlijk is eerlijk, die kristalliseren – is eerder gebleken; en goed onderzocht – vaak ook pas over vele jaren, of zelfs decennia.

Maar doemscenario's? Ja, er is hier en daar wat bedrog, zoals met examens in het onderwijs en ingezonden brieven in kranten. Maar het voorspelde einde van de mens lijkt niet nabij; en de ketelmuziek van twee jaar terug wordt nauwelijks nog gecheckt op concrete uitwerking. Die ‘checking en tracking’, daar pleiten wij voor.

Trouwens, een van de ondertekenaars van de verklaring over ‘pauze in AI’ was ene Elon Musk. De man heeft een bizarre rol gespeeld in verkiezingen en dreigt dat nu in Europa eveneens te doen. Ging en gaat dat langs lijnen van de hier geschetste technologische doemscenario’s? Gaf X de doorslag in november 2024?

Of is Musk meer een ouderwetse Raspoetin die dankzij een nog ouder middel, geld, de politiek naar zijn hand zet? Hij mag een ministerie oprichten en noemt die stout, naar zijn cybervaluta DOGE. Niet te onderschatten, maar zijn wijze van optreden ontbrak juist in de voorspellingen van Enge (Digitale) Dingen.  

Engele films en series, ja...

Wij pleiten voor lijstjes van Enge Dingen, voorspellingen en concrete angsten, die vervolgens goed tegen het licht gehouden worden. Veel apocalyptische gedachten en speculaties worden dan ontmaskerd of genuanceerd, schatten we in. En zo niet, dan is het scheiden van kaf en koren nuttig met inzicht in de belangen van de bronnen van de geopperde angsten. Wie speculeert op een Eng Ding verdient een kritische benadering, of zelfs aansprakelijkheid. Want angst zaaien is vaak een verdienmodel, fictie ten koste van feit.

Dat levert ons prachtige Enge Dingen op, denk aan films, romans, games, series, die altijd grote invloed uitoefenden op onze beeldvorming. Maar voorspellingen van reële rampen door Enge Dingen blijken eveneens vaak te berusten op een rijke, door angst aangewakkerde fantasie...