Gratis toegankelijk nieuws en andere diensten betalen consumenten veelal met het toestaan van plaatsing van cookies op hun apparaat die surfgedrag bijhouden en op grond daarvan gerichte reclame serveren, de zogenoemde ‘targeting’.

Het plaatsen van cookies wordt echter onder de AVG allengs moeilijker gemaakt. Het vragen van toestemming gebeurde vroeger zo slinks dat iedereen akkoord ging. Maar de boodschappen moeten duidelijker zijn in de geboden keuzes voor instemming, bijvoorbeeld om cookies geheel af te wijzen.

Recent vonniste een Oostenrijkse rechter zelfs dat er in de vormgeving geen onderscheid mag zijn in de keuze tussen toestemming en geen toestemming. De websitehouder moet zijn cookiebanner aanpassen, zodat de optie "alle cookies weigeren" in hetzelfde formaat verschijnt als de optie "alle cookies accepteren". Ook moet het intrekken van toestemming voor surfers net zo eenvoudig zijn als het vragen van toestemming.

Videoland, RTL en DPG

Met televisie en online video is de keuze tussen betalen met reclame of het betalen van abonnementsgeld al langer gemeengoed. Videoland had de primeur met de keuze tussen een Basis streamingabonnement van 6 euro per maand inclusief reclame en het reclamevrije Plus voor 11 euro per maand. Ook kun je nu een abonnement op RTL Premium nemen voor 5 euro per maand en bent dan gevrijwaard van reclame en datadelen met adverteerders.

DPG Media – dat RTL wil overnemen - doet momenteel een ‘zeer kleinschalige test’ met zo’n keuze op een aantal media: HLN en De Morgen in België en Het Parool, De Gelderlander en Nu.nl in Nederland. Een deel van de bezoekers krijgt de keuze tussen cookies accepteren of een bedrag te betalen dat tussen de 4 en 8 euro per maand zou liggen. Lezers betalen niet echt, want DPG wil enkel nagaan wat er wordt aangeklikt om zich een beeld te vormen.

DPG heeft de afgelopen jaren een inhaalslag gemaakt qua profilering van haar klanten. Er kwam uniforme inlog voor alle sites en vervolgens houden ‘first party cookies’precies de surfvoorkeuren bij. Daarmee heeft DPG een gigantische database opgebouwd van meer dan tien miljoen Nederlanders en Belgen met hun voorkeuren en kenmerken. Het levert DPG Media een nominatie voor een Big Brother Award 2024 op.

Europese rechter: keuze mag

In het najaar van 2023 begon Meta met de ‘pay-or-okay’ keuze bij het vragen om toestemming voor cookies. Dit werd direct afgeschoten als irreële keuze voor deelnemers, om twee redenen: ten eerste vanwege de dominantie van Facebook en Instagram die geen echte keuze laat, en ten tweede de hoge prijzen. Ook experts van Netkwesties wezen de ‘keuze’ af.

We berekenden: 13 euro per maand vragen voor de Facebook- of Instagram-app en 10 euro voor louter Facebook en Instagram via een browser zonder reclame betekent met 156 of 120 euro per jaar, wat ruim het dubbele is van wat Meta met reclame per Europese gebruiker verdient.

De nieuwe optie van Meta riep de vraag op of cookieplaatsing ‘afkopen met geld vragen voor online content’ een eerlijke keuze is. Het lijkt logisch, want linksom of rechtsom moeten diensten betaald worden. De gratis lunch bestaat enkel virtueel en bij het Leger des Heils. Betaling van geld als tegenprestatie lijkt een goed alternatief voor betaling met persoonlijke data.

In een arrest van het Hof van Justitie uit 2023 is afgewogen of Meta gezien haar machtspositie op de Europese markt mag eisen dat deelnemers aan Facebook en Instagram persoonsgegevens laten verwerken om de dienst te mogen gebruiken. Immers, Meta is zó dominant dat er geen alternatieven zijn voor Facebook en Instagram.

Het Hof zegt dat het toegestaan is indien “een gelijkwaardig alternatief wordt geboden bij het weigeren van toestemming, in voorkomend geval een passende vergoeding”. Dus ‘pay-or-okay’ is legaal. Alleen: wat bedoelde het hof met “passende vergoeding”? Daar gaat hij niet nader op in.

Het lijkt niet de bedoeling te zijn dat Meta gewoon een willekeurig bedrag per maand mag verzinnen. De standaard daarbij is “excessive in relation to the economic value of the service provided.”, dus zeg maar onredelijk/overdreven gezien wat een normale marktprijs is. Wat mag het gebruik van een sociaal netwerk kosten? Er is wat onderzoek geweest wat mensen zouden willen betalen voor sociale media, en grofweg kom je dan rond de tien euro uit.

Privacywaakhonden negeren economie

Echter, de club van Europese privacytoezichthouders, de EDPB, velde in april 2024 een negatief oordeel over ‘pay-or-okay’. Dominante platforms moeten niet enkel de keuze tussen betalen met geld of persoonsgegevens bieden, maar een derde optie: wel reclame maar niet op grond van verwerking van persoonsgegevens. Dus toch de gratis lunch?

In datzelfde artikel op Netkwesties meldden we het negatieve advies over Meta’s ‘pay-or-ok’ van het Consumer Protection Cooperation Network met de Nederlandse markttoezichthouder ACM. De EDPD noch CPCN kent democratische controle. Beide instanties nemen zelfstandige besluiten. De rechter kan die toetsen.

Stille prijsverlaging Meta

Meta heeft in november 2024 haar prijzen voor deelnemers die met geld willen betalen verlaagd met zo’n 40 procent: van 10 naar 6 euro per maand op het web en van 13 euro naar 8 euro voor gebruik van de apps. Voor elk extra Facebook- of Instagram-account wordt 4 euro in rekening gebracht op het web en 5 euro op iOS en Android.

Dus DPG moet laveren tussen de verschillende voorwaarden die Europa heeft gesteld. Echter, de positie is anders dan van Meta die tot voor kort alles ‘gratis’ aanbod in ruil voor persoonsgegevens. De titels van DPG hanteren vaak al digitale abonnementen. Alleen voor Nu.nl zou een betaald abonnement nieuw zijn.

Hoe DPG de verschillende abonnementen hanteert is nog niet duidelijk. Zo kun je een abonnement op AD.nl nemen voor 10 euro per maand voor enkel online artikelen van het AD en 15 euro per maand om ook toegang te krijgen tot alle artikelen van Volkskrant, Trouw en regionale titels.

Bij de beoordeling zullen toezichthouders e vraag naar de machtspositie van DPG Media meewegen. Er is geen volkomen concurrentie, want er is maar één alternatief voor nieuws, te weten uitgever Mediahuis met NRC en Telegraaf en regionale titels. DPG en Media verdelen de nieuwsmarkt en kunnen impliciet prijzen op elkaar afstemmen.

In 2025 kunnen we wellicht meer ‘pay-or-okay’ aanbod verwachten. Het is de vraag wat de Nederlandse uitgevers precies gaan doen met de Nederlandse Datakluis dat beoogt persoonsgegevens heel bewust met data van consumenten met hun instemming aan bedrijven aanbieden als je op dat moment bepaalde diensten of artikelen wilt kopen. Dat lijkt pas echt een goed model maar de vraag is of het van de grond zal komen.