De verrassende overwinning van Calin Georgescu, een onbekende extreemrechtse presidentskandidaat in Roemenië, roept ernstige vragen op over de rol van sociale media in het democratisch proces. Zonder traditionele campagne, maar met een uitvoerige TikTok-strategie wist Georgescu de eerste ronde van de presidentsverkiezingen te winnen.

Nu roept Roemenië op tot een Europees onderzoek en een tijdelijk verbod op TikTok. De Europese Unie zou dit signaal niet mogen negeren en een stap verder moeten gaan. In het belang van de democratie zou een TikTok-verbod in heel Europa moeten worden ingevoerd totdat het feitenrelaas en conclusies uit het Europese onderzoek gereed zijn.

De situatie in Roemenië roept pijnlijke herinneringen op aan eerdere schandalen waarbij sociale media een giftige rol speelden. Facebook’s algoritme ondersteunde in Myanmar de verspreiding van haatcampagnes tegen de Rohingya, wat uiteindelijk bijdroeg aan een genocide.

In Roemenië zien we nu een andere dimensie: een onbekende, populistische kandidaat die door desinformatie op TikTok plotseling een reële bedreiging vormt voor de democratie. De vraag is of TikToks algoritmen op natuurlijke wijze werkten, of dat er manipulatie in het spel was.

Moderatoren onvoldoende

Een woordvoerder TikTok stelt het bedrijf, dat vele moderatoren in dienst heeft om desinformatie te verwijderen, dat het niets fout heeft gedaan en dat ook andere presidentskandidaten in Roemenië actief zijn op TikTok en andere socialemediaplatforms.

Populistische bewegingen presenteren zichzelf vaak als een stem van het volk, maar ze ondermijnen structureel de fundamenten van democratische samenlevingen. Georgescu, ook wel de ‘TikTok-Messias’ genoemd, verspreidt gevaarlijke desinformatie, bagatelliseert de oorlog in Oekraïne en prijst antidemocratische leiders.

Dit past in een bredere trend van anti-Europese en pro-Russische campagnes, die niet alleen door propaganda maar ook door algoritmen van sociale media worden versterkt. Populisme mag nooit worden gezien als een onschuldige uiting van onvrede. Het is de wachtkamer van de dictatuur. De snelle opkomst van Georgescu toont aan hoe sociale media een hefboom kunnen zijn voor autoritaire ideologieën.

Europese Commissie

Roemenië heeft een formeel verzoek bij de Europese Commissie ingediend om TikToks rol in deze verkiezingen te onderzoeken onder de Digital Services Act. Dit is een stap in de goede richting, maar het gaat niet ver genoeg. Totdat er duidelijkheid is over de eventuele manipulatie van de verkiezingen, moet TikTok in heel Europa worden geschorst.

Dat sluit aan bij het verzoek van de vice-president van de Roemeense telecomwaakhond Ancom om TikTok tijdelijk in de ban te doen, totdat het onderzoek is afgerond. Alleen door een tijdelijk verbod kunnen we voorkomen dat sociale media blijven fungeren als een democratisch mijnenveld zonder dat we er toezicht op hebben.

Daarnaast zou de EU eigen onderzoek moeten starten naar de rol van platformen zoals X in andere verkiezingen. De recente verkiezingswinst van Donald Trump en zijn pact met Elon Musk, die X als megafoon heeft ingezet om Trump te promoten, toont aan dat dit probleem zich niet beperkt tot TikTok.

Waarschuwingssignaal

Europarlementariër Valérie Hayer van Renew Europe (liberalen) noemt de situatie in Roemenië terecht een ‘waarschuwingssignaal’. Als de EU niet stevig optreedt, riskeren we dat de democratische waarden in Europa worden ondermijnd door algoritmen die winst boven waarheid stellen. Sociale media zijn ontworpen om te verkopen, niet om te informeren. Of het nu gaat om schoenen, politici of ideologieën, de algoritmes zullen alles blijven pushen totdat gebruikers ‘kopen’ – of stemmen.

Europa moet nu handelen. Een tijdelijk verbod op TikTok is geen censuur, maar een noodzakelijke maatregel om de democratische integriteit op het continent te waarborgen. Dit is geen strijd tegen technologie, maar tegen misbruik van technologie. Zonder actie riskeren we dat sociale media de democratie blijven corrumperen. De tijd van toekijken is voorbij. De toekomst van onze democratie is belangrijker dan eindeloze reeksen kattenfilmpjes.

*) Menno van Doorn is directeur van het Verkenningsinstituut Nieuwe Technologie (VINT) van Sogeti. Dit artikel verscheen eerder in de Volkskrant.