Na de verrassende herverkiezing van Donald Trump in november 2024 verschijnt een tweet van Elon Musk: ‘You are the media‘. Vier woorden, eenvoudig en onheilspellend tegelijk. Het klinkt als een belofte van vrijheid – ieder mens de mogelijkheid om zijn waarheid te verkondigen, om de wereld in woorden te vangen. Maar het blijft een wrange vrijheid.

Wanneer ieder mens zijn eigen zender wordt, wie bewaakt dan nog het idee van een gemeenschappelijke werkelijkheid? Wanneer iedereen verslaggever is, hoe weten we nog wat we kunnen geloven? Neem de recente confrontatie in Amsterdam met Maccabi Tel Aviv-fans, een voorval dat blootlegt hoe onze gefragmenteerde mediawereld ons achterlaat in een versnipperde werkelijkheid.

Rellen en ‘Jodenjacht’

Afgelopen week voetbalde Ajax in eigen huis tegen Maccabi Tel Aviv. Wat een sportieve wedstrijd had moeten zijn, mondde uit in angst, woede, haat en geweld. In de dagen voorafgaand aan de wedstrijd werden plannen gesmeed en oproepen gedeeld in Telegram-groepen waarin relschoppers een ‘Jodenjacht’ aankondigden.

Na de wedstrijd kwamen hun dreigementen tot uiting: Israëlische fans werden door scooterjongeren en taxichauffeurs opgejaagd, mishandeld en uitgescholden. Een ‘gitzwarte nacht’ noemde de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema het later, vol antisemitisch geweld dat bij velen herinneringen opriep aan vroegere pogroms. Geert Wilders liet zich meteen horen: op Twitter eiste de PVV-leider Halsema’s vertrek en wakkerde zo het beeld van een stad in chaos verder aan.

Verdraaiing van beelden

In een tijd waarin ieder zijn eigen camera, zijn eigen zender en zijn eigen boodschap is, verschijnt er ook een ander beeld. Zoals vastgelegd door de Amsterdamse fotograaf Annet de Graaf en YouTube-verslaggever Bender trokken Maccabi-fans na de wedstrijd door de stad, bewapenden zich met stalen pijpen en vernielden eigendommen. Een deel van de fans had eerder een Palestijnse vlag verbrand en betrokken zichzelf actief in confrontaties met de politie. De Graaf filmde zelfs hoe deze groep Maccabi-fans Amsterdammers aanviel.

Toen de beelden van De Graaf verschenen op de Duitse omroep ARD, zag ze hoe haar momentopname werd verdraaid, hoe een enkele scène werd verknipt en uitvergroot tot een ander verhaal. De nuance vloeide weg, het beeld werd sterker en simpeler: Maccabi-fans als slachtoffers van Amsterdamse agressie. Zo werd een gelaagde werkelijkheid door de lens van media herschapen tot een schijnwerkelijkheid. Na een protest werd de reportage gecorrigeerd, maar het sentiment was al gevormd.

Misschien is het nostalgisch om te denken dat er ooit een heldere, gedeelde werkelijkheid bestond. Marshall McLuhan, mediatheoreticus en bekend om zijn uitspraak ‘The medium is the message’, beschreef hoe de aard van media onze hele beleving van de wereld vormt – een idee dat vandaag relevanter lijkt dan ooit. Waar McLuhan media zag als ‘uitbreidingen van onszelf’, dreigt die uitbreiding nu versplinterd en subjectief te worden, met verstrekkende gevolgen voor onze collectieve realiteit.

Nieuws en verslaggeving zijn altijd al versies geweest, fragmenten van een geheel. Maar vandaag de dag lijkt die versplintering zich te versnellen. Waar ooit redacties als poortwachters fungeerden en een vorm van consensus handhaafden, bepaalt nu een mengsel van algoritmen, emotie en persoonlijke voorkeur wat als ‘waarheid’ ons tegemoet komt. We lijken te leven in een huis van duizend spiegels: elke hoek toont een ander gezicht, elke schermrand een andere variant van de werkelijkheid.

Schijnwerkelijkheid

Zelfs burgemeester Halsema droeg, wellicht onbewust, bij aan deze schijnwerkelijkheid door de schuld direct bij antisemitische relschoppers te leggen, zonder de rol van de Maccabi-fans te benoemen. Haar reactie versterkte het publieke oordeel over de rellen en maaide het gras weg voor een nader onderzoek om nuance toe te voegen.

Musks ‘You are the media’ is geen eindpunt, maar een begin. Hij vat de huidige tijdgeest niet alleen samen, maar zet de deuren wagenwijd open naar iets wat we misschien niet willen zien. Want als iedereen werkelijk ‘de media’ is, wie waakt er dan nog over onze collectieve werkelijkheid?

Waar vinden we houvast als de publieke ruimte wordt overgenomen door talloze individueel gekleurde versies van de realiteit? De waarheid lijkt te verdwijnen in de optelsom van subjectieve ervaringen. En wat verliezen we daarmee? Een consensus-realiteit, misschien, een gedeeld begrip waarin we als samenleving houvast vinden.

Gevoelens zijn geen gedeelde feiten

Deze rellen in Amsterdam vormen een spiegel die ons waarschuwt. We zijn in een wereld beland waarin de waarheid niet meer wordt verzameld en gewogen, maar gecreëerd en opnieuw gegoten, aangepast en gemanipuleerd. We bewegen ons steeds verder van een gezamenlijke basis, verder in een versplinterde werkelijkheid waarin de grens tussen feit en gevoel, tussen echt en nep verder vervaagt.

‘You are the media’, zei Musk. Maar daarmee legt hij ook de verantwoordelijkheid bij ons terug. Misschien moeten we hopen dat we niet vergeten dat feiten – niet gevoelens – de basis blijven vormen van een samenleving waarin we elkaar kunnen vertrouwen en begrijpen.

*) Beeld: Peter Olsthoorn - scanderende Maccabi-supporters bewaakt door politie op de Dam, 7 november 2024

**) Een versie van deze opinie verscheen eerder in de Volkskrant