Rechters zijn ‘slordig’ met het opgeven van hun nevenfuncties, maar hier zijn geen consequenties aan verbonden. Dat is kwalijk voor het aanzien en functioneren van de rechtsstaat.

De Staatscommissie rechtsstaat (leden) bracht eerder dit jaar haar adviesrapport De gebroken belofte aan de rechtsstaat uit. De opdracht was om vanuit het perspectief van de burger het functioneren van de rechtsstaat te analyseren en om voorstellen te ontwikkelen voor versterking daarvan.

Een belangrijk onderdeel van de rechtsstaat is de onafhankelijkheid van de rechter. Maar op dit punt schiet het rapport tekort, vooral als het gaat om het voorkomen van belangenverstrengeling. Zo stellen wij, leden van de Werkgroep Verschoningsplicht voor Rechters.

Deze werkgroep maakt zich hard voor onafhankelijke rechtspraak. Wij zijn van oordeel dat de bestaande wettelijke registratieplicht voor nevenfuncties van rechters strenger gehandhaafd en gestraft moet worden. Naleving blijkt in de praktijk (te) vrijblijvend te zijn en dat vindt de werkgroep zorgelijk. Het bestaansrecht van rechters is hun onafhankelijkheid en betrouwbaarheid.

25 jaar

De wettelijke verplichting tot openbaarmaking, zoals geregeld in artikel 44a van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren, bestaat al meer dan 25 jaar. De wet bepaalt dat rechters al hun betrekkingen buiten hun ambt moeten melden aan het bestuur van het gerecht waar zij werkzaam zijn.

Tevens moeten deze nevenfuncties in een openbaar register worden vastgelegd. In de Leidraad onpartijdigheid en nevenfuncties van de rechter is deze registratieplicht uitgebreid.

De werkgroep heeft veelvuldig met de Staatscommissie contact gehad over schendingen van deze wettelijke registratieplicht en de door de werkgroep voorgestelde verschoningsplicht voor rechters. Deze verschoningsplicht houdt in dat rechters vóór aanvang van iedere zitting schriftelijk verklaren dat zij geen zakelijke of persoonlijke betrekkingen hebben met de (rechts)personen in het procesdossier.

Buiten twijfel

Deze verklaring dient te waarborgen dat de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de betreffende rechter buiten twijfel staan en zal zo leiden tot een eerlijker proces. Bij niet-naleving van deze plicht kan niet uitsluitend de staat, maar ook de rechter zélf aansprakelijk worden gesteld op grond van artikel 42 van bovengenoemde wet. Aansprakelijkheid kan dan eventueel tot schadevergoeding leiden.

Wij stellen ook voor dat het schenden van deze verschoningsplicht tot ontslag van de betreffende rechter zou moeten kunnen leiden. Van deze verschoningsplicht zal bovendien preventieve werking uitgaan.

In de huidige wet ontbreken sancties bij overtreding van de registratieplicht van nevenfuncties. Vermoedelijk is de wetgever destijds uitgegaan van de gezagsgetrouwheid van de rechterlijke ambtenaren. Dat blijkt onterecht te zijn, omdat - zo blijkt onder meer uit onderzoek van het FD - rechters in de praktijk moeite hebben om deze plicht adequaat na te leven. Worden zij hierop aangesproken, dan reageren zij daar lichtvaardig op. Het is bijvoorbeeld ‘aan hun aandacht ontsnapt’.

Geen aandacht

Hoewel in het adviesrapport diverse keren wordt gesteld dat burgers recht hebben op een onafhankelijke rechter, heeft de staatscommissie geen aandacht besteed aan het ontbreken van sancties bij schending van de registratieplicht, noch aan het voorstel van de werkgroep. Ofschoon de Staatscommissie ons schriftelijk heeft laten weten dat ze onze zorgen deelde, zien we dit niet in het advies terug.

De Staatscommissie concludeert dat de rechtspraak ‘slordig’ met de registratie van nevenfuncties omgaat. Maar nergens staat hoe zij dit heeft onderzocht, noch waarop zij deze kwalificatie baseert. Door overtredingen van de registratieplicht af te doen als een slordigheid, wordt voorbijgegaan aan de ernst daarvan. De Staatscommissie komt in haar advies bovendien niet verder dan dat nevenfuncties openbaar moeten worden gemaakt, zoals dat al decennialang in de wet is voorgeschreven.

Vertrouwen in rechtspraak

De Staatscommissie lijkt onvoldoende te hebben meegewogen dat overtreding van deze verplichting door rechters het vertrouwen zowel in de rechtspraak, als in de rechtsstaat aantast. Dat dit ernstige maatschappelijke gevolgen kan hebben is evident. De rechtzoekende moet er altijd op kunnen vertrouwen dat er geen enkele (schijn van) belangenverstrengeling bestaat bij de rechter die hij voor zich krijgt.

Het adviesrapport levert daarom geen fundamentele bijdrage aan de kwaliteit van de rechtspraak. Het advies doet geen recht aan de praktijk, waar soms wel degelijk partijdigheid - of de schijn daarvan - wordt ervaren. Dat betreuren wij. Het vertrouwen in de rechtsstaat is niet gediend met wegkijken.

Niet alleen belangenverstrengeling, maar ook de schijn daarvan zou moeten leiden tot diepgaand onderzoek en zelfreflectie. Dat er in de praktijk niet hardop getwijfeld mag worden aan de onafhankelijkheid van rechters, belemmert een open debat. En dat is precies waartoe wij oproepen.

*) De auteurs van de Werkgroep Verschoningsplicht voor Rechters publiceerden dit artikel eerst in de Volkskrant: Hester Bais is advocaat financieel recht. Jack Jetten is oud-docent bestuursrecht en oud- gemeenteraadslid. Toon Peters is docent chemie en onderzoeker civiel recht. Paul Ruijs is juridisch adviseur.

**) Rechters - beeld vervaardigd met Dall-E