Bij de eerste regulering van internet heerste in de jaren negentig een liberaal regime. De VS onder Clinton vestigden in 1996 de Communications Decency Act. Daarmee werd vastgesteld dat exploitanten van internetdiensten geen uitgevers zijn. En dus niet wettelijk aansprakelijk voor publieke uitingen op hun platforms.

De Europese Unie formuleerde een deels gelijkluidende ‘e-commerce richtlijn’: een exploitant van een onlineplatform is niet aansprakelijk voor wetsovertreding door gebruikers. Tenzij hij er weet van heeft. Wetsovertredingen kon je melden bij platforms en hostingbedrijven van websites. Meestal deden ze niets met meldingen, tenzij die vergezeld waren van dreigende advocatenbrieven. Dan werd het gevaarlijk.

De platforms, van het gesneefde MySpace en Hyves tot de huidige internetkeizers LinkedIn, Facebook, YouTube, Instagram, TikTok en (nu nog) Twitter bepaalden jarenlang zelf de omgangsregels en deden zelf de handhaving.

Miljardenboete of vrije meningsuiting

Zelfbeheersing van gebruikers plus een houtje-touwtje handhaving volstonden dus tientallen jaren. De vrijheid van meningsuiting was redelijk gegarandeerd omdat de voornamelijk Amerikaanse bedrijven daar belang aan hechten. Handhaving was geen groot probleem, behalve in landen met censuureisen.

De relatief milde omgang met vrije meningsuiting  is ten einde met de desinformatiegolf, giftige meningsuitwisseling en de nieuwe wetgeving van Brussel om die te bestrijden. Onder maatschappelijke druk ontstonden groeiende legers moderatoren en meer toepassing van AI om dagelijks miljarden uitingen te controleren.

De EU kent sinds augustus 2023 de Digital Service Act (DSA). De grootste partijen zoals TikTok, YouTube, Facebook, Instagram, Apple, X en AliExpress zijn wettelijk verplicht om illegale inhoud en desinformatie verwijderen. Tegen X begon de Europese Commissie het eerste onderzoek wegens vermeende grootscheepse overtreding van DSA-regels: zowel desinformatie als smaad zijn niet afdoende bestreden, dus binnenkort volgt geheid een miljardenboete voor X. Dat is een schrale troost voor slachtoffers van de enorme stroom grensoverschrijdende uitingen.

Vrije meningsuiting kan geld kosten

Mark Zuckerberg die inhoud moet modereren op Facebook en Instagram worden als uitgevers die zich met journalistiek bemoeien. Genoemde wet DSA stimuleert overmatig ingrijpen: platforms die gebrekkig modereren, dus uitingen zoals smaad of Ruslands desinformatie niet tijdig verwijderen, lopen de kans op een flinke boete, tot maximaal 6 procent van de mondiale omzet.

Hoe voorkomen ze dat? Door heel streng te modereren en, in geval van twijfel, uitingen pardoes te verwijderen. Immers, op het schenden van de vrijheid van meningsuiting staat geen straf. Algoritmes en duizenden moderatoren in ‘sweat shops’ moeten het evenwicht bewaken tussen vrijheid en wetshandhaving. Maar vooral voorkomen dat de Zuckerbergs en Musks torenhoge boetes moeten aftikken.

Redactiestatuut voor TikTok

Deze andere kant van de medaille van filteren en modereren bleek recent. Facebook had tijdens de pandemie, op aandringen van de regering-Biden, kritische uitingen over beleid verwijderd, en eerder al berichten over malversaties van Bidens zoon. Deze schuldbekentenis van Mark Zuckerberg kwam vrijwillig, hij overtrad geen wet.

Platforms moeten naar eigen goeddunken de vrijheid van meningsuiting bewaken en proberen dat veelal te doen vanuit een Amerikaanse traditie, soms goed en soms vals (X). Vrijheid van pers en meningen zijn grondrechten, verdediging vereist moed.

Kranten kennen het redactiestatuut. Daar zijn doorwrochte studies over, maar het principe is eenvoudig: een uitgever blijft met zijn tengels van de inhoud van kranten en tijdschriften af. Die onafhankelijkheid is uitgebreid naar tv en radio, zoals voor NOS, RTL (Nieuws) en Talpa (Hart van Nederland).

Deze garantie voor persvrijheid voor traditionele media geldt eveneens voor hun publicaties op internet. Echter, dergelijke bewaking van vrijheid van meningsuiting op platforms ontbreekt. Meta kent weliswaar een uitstekende Oversight Board die toeziet op vrijheid van meningsuiting. Vaak veroordeelt ze te strenge moderatie op Facebook en Insta. Maar dit mechanisme is vrijwillig, opereert traag en heeft geen zichtbare directe invloed op het dagelijks filteren en modereren.

Bovendien dreigt nu de Europese boetemachine die winsten afroomt voor Amerikaanse en Chinese directies van platforms laten hun oren hangen naar aandeelhouders. De vrijheid van meningsuiting verdient ook nadere wettelijke bescherming, juist nu de bestrijding van vuiligheid en de uitwassen van AI zo in de schijnwerper staan.

Er komt een extra probleem op: de programmering van het algoritme die de distributie van meningen regelt. Zo waren er geluiden dat na het recente debat tussen Kamala Harris en Donald Trump vooral de voor Trump gunstige uitingen in de tijdlijnen van X-gebruikers terecht kwamen. Dat zou een gevolg zijn van de steun van X-eigenaar Elon Musk aan Trump.

In de geest van redactiestatuten: Zuckerberg, Musk en Chinese regering, blijf met je tengels van onze vrije meningen af!

*) Photo by Hamed Mohtashami pouya on Unsplash