Wetenschappelijke instellingen, autoriteiten in volksgezondheid en academici ontmoeten aan de lopende band kritiek en aanklachten van ideologisch gemotiveerde tegenstanders. Ze willen onwelgevallig wetenschappelijk bewijs ondergraven. Met de opkomst van het internet en de sociale media zijn vooral onderzoekers van misinformatie hun doelwit.

Academici in veel landen moeten regelmatig politieke bemoeienis afweren. Renée DiResta weet dit maar al te goed. Als voormalig onderzoeksleider bij het Stanford Internet Observatory (SIO) in Californië wordt ze al jaren online aangevallen vanwege haar academische onderzoek gericht tegen desinformatie over verkiezingen en de werkzaamheid van vaccins.

Na een spervuur van ongefundeerde beschuldigingen - waaronder die in een controversieel onderzoek in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, voorgezeten door het Republikeinse congreslid Jim Jordan - ontdekte DiResta dat haar onderzoeksgroep bij het SIO in juni plotseling werd ontmanteld, naar verluidt vanwege een verandering in de institutionele prioriteiten.

Achtbaan van bedrog

In Invisible Rulers documenteert DiResta haar stormachtige persoonlijke en professionele reis in wat zij beschrijft als het "fantasie-industrieel complex". Het is een inzichtelijk verslag hoe influencers, algoritmes en mensenmassa's op sociale media de afgelopen twintig jaar het publieke debat over belangrijke onderwerpen hebben gekaapt - van vaccinatiecampagnes tot de geldigheid van verkiezingen.

De centrale stelling van het boek is deze: een paar social-media propagandisten hebben in toenemende mate de macht om de publieke opinie diepgaand te vormen. En de enige stelregel die hun acties lijkt te leiden is, zoals DiResta het zegt: “De titel van het boek is een verwijzing naar het werk Propaganda van Edward Bernay, een pionier in public relations, uit 1928, waarin de 'onzichtbare' mensen worden beschreven die het publieke sentiment vormgeven - waaronder public relations experts en reclamebonzen.

Vandaag de dag kan iedereen die macht in handen hebben. Charismatische individuen met grote online volgelingen zijn de nieuwe onzichtbare heersers. De meest populaire beschikken over de vertelvaardigheden van een vooraanstaand marketingmanager, hebben het kijkerspubliek van een TV-presentator en creëren toch het gezellige, intieme gevoel van een telefoongesprek met je beste vriend.

Ze kunnen enorme winsten maken, merkt ze op, door zich voor te doen als een gewoon persoon die publiek helpt om “los te komen van de liegende mainstream media”. Invisible Rulers is DiResta's poging om hun motivaties en methoden te ontrafelen. Ze doen zichzelf voor als anti-elite, maar vormen een nieuw soort elite zijn. Ze hebben vaak ongelofelijke macht zonder enige verantwoordelijkheid te tonen.

Alternatieve realiteit

DiResta's eigen reis in de wereld van de desinformatie begon als een bezorgde moeder die probeerde uit te zoeken waarom de vaccinatiegraad in Californië daalde tijdens een uitbraak van mazelen in 2014. Ze steunde een wetsvoorstel dat 'persoonlijke overtuiging' wilde schrappen als geldige reden voor vrijstelling van verplichte vaccinatieprogramma’s en werd overspoeld door online aanvallen van bots en trollen.

Ze beschrijft haar schokkende ervaring van de confrontatie met de alternatieve werkelijkheid online. Een kleine maar luidruchtige groep mensen promootte de overtuiging dat de overheid en de farmaceutische industrie samenspanden om een vermeend verband tussen vaccins en autisme te verdoezelen - een decennia oud argument dat is weerlegd door onderzoek.

Een groeiende minderheid van de Amerikaanse bevolking is deze sceptische mening toegedaan. Zonder ingrijpen wordt het anti-vaccinatiesentiment de komende tien jaar op sociale media dominant. Deze groep overlapt met groepen die andere pseudowetenschappelijke onderwerpen promoten, zoals onbewezen alternatieve geneeskunde en Covid-19 misinformatie.

DiResta’s stelt dat deze influencers veelal geen conventionele meestal niet beginnen met het verspreiden van geruchten en desinformatie, maar merken dat uitingen over een controversieel onderwerp meer aandacht (‘likes’) trekken op sociale media, versterkt door het algoritme.

De gevolgen van deze spiraal van desinformatie zijn voelbaar in de echte wereld, zoals met de recente Britse rellen waarvoor over de dader van een steekpartij valse informatie over diens identiteit werd verspreid. Omdat het gerucht en de context ervan moreel, emotioneel en schokkend waren - eigenschappen die helpen bij de verspreiding van geruchten – kregen dit soort uitingen veel aandacht op sociale media. De drie-eenheid van beïnvloeders, algoritmes en mensenmassa's had een alternatieve realiteit gecreëerd en verkeerde informatie gaf extreemrechtse groepen het excuus dat ze nodig hadden om een tragedie te gebruiken om geweld te ontketenen in het hele land. [Al wordt die beslissende invloed niet overal erkend, red.]

Hoe een gerucht ontstaat

Valse geruchten veroorzaken vervelende bijwerkingen. DiResta ontving geruchten toen ze deel uitmaakte van het Election Integrity Partnership. In maart 2021 publiceerde het team een openbaar rapport met voorbeelden van virale valse en misleidende verhalen die online circuleerden tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020.

Eind 2022 werden uitspraken uit dat rapport verdraaid door rechtse social media influencers, die fantaseerden hoe academici, social media bedrijven en het Amerikaanse Ministerie van Binnenlandse Veiligheid hadden samengespannen om de verkiezingen van 2020 te beïnvloeden door "miljoenen" social media posts te verwijderen - een vermeende daad van massacensuur.

In werkelijkheid, legt DiResta uit, was het doel van het onderzoek niet om partijdige uitspraken te censureren, maar om misleidende uitspraken over het verkiezingsproces in het algemeen op feiten te controleren. Slechts een klein deel van de uitingen in de steekproef met overduidelijke misleiding werd door het project gesignaleerd bij social media bedrijven voor verdere actie: 0,01 procent van de 22 miljoen. Minder dan 400 posts werden uiteindelijk verwijderd omdat ze in strijd waren met de voorwaarden van het platform.

De nep-experts

Desalniettemin werd DiResta het onderwerp van geruchten en samenzweringstheorieën, waaronder dat ze geheime banden zou hebben met de Amerikaanse CIA, waar ze 20 jaar eerder stage liep. Van de rechtszaken die tegen haar zijn aangespannen sinds deze online geruchten de kop opstaken, werd er één in juni door het Amerikaanse Hooggerechtshof verworpen omdat het geen juridische status had.

Toen ik het boek las, kwam veel ervan overeen met mijn eigen ervaringen. Ik werd online beschuldigd deel uit te maken van een overheidscomplot, bijvoorbeeld omdat ik het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken hielp burgers te leren hoe ze veelgebruikte technieken in desinformatiecampagnes konden herkennen.

Naarmate de online aanvallen voortduurden, werd de motivatie achter mijn onderzoek verkeerd voorgesteld en werden er intimidatiecampagnes gestart tegen mij, mijn collega's en zelfs mijn studenten. Het was vreemder dan fictie.

Ik vroeg me echter ook af wat de rol was van een andere klasse actoren in het fantasie-industrieel complex: de apologeten. Denk aan artsen met een specialisatie in een ander medisch domein die de werkzaamheid van vaccins in twijfel trekken. Of filosofen die postmoderne principes hanteren om de categorie 'misinformatie' in twijfel te trekken.

DiResta ziet ze over het hoofd, maar academici die sympathiek staan tegenover de boodschappen die door influencers worden gepromoot, kunnen een verontrustende intellectuele dekmantel bieden voor anti-wetenschappelijke beweringen.

Voorkomen is beter dan genezen

DiResta bepleit een genuanceerde discussie over vrije meningsuiting, content moderatie en educatie in ons gebroken medialandschap. Eén suggestie is om de macht terug te geven aan het publiek dat beslist hoeveel moderatie en algoritmische rangschikking ze wensen in hun social media feeds. Ze bepleit eveneens voorlichting over propagandatechnieken door iedereen gebruikt kunnen worden.

DiResta geeft een belangrijke tip aan wetenschappers die geconfronteerd worden met politieke bedreigingen: in plaats van je kop in het zand te steken, moet je preventief de feiten vrijgeven en onwaarheden ontkrachten voordat een alternatieve realiteit een eigen leven gaat leiden.

Dit komt overeen met wat ik weet over het bestrijden van desinformatie: voorkomen is beter dan genezen. Maar om onze maatschappelijke problemen op te lossen, moeten mensen dezelfde realiteit delen. DiResta's boek is een krachtig en meeslepend leesvoer over hoe we precies dat kunnen bereiken.

*) Invisible Rulers: The People Who Turn Lies into Reality  van Renée DiResta is verschenen bij Public Affairs (2024)

**) Een Engelse versie van recensie verscheen in Nature 633, 275-277 (2024)
(doi: https://doi.org/10.1038/d41586-024-02917-1)

***) Grote foto van Ben White op Unsplash; foto's rechtsRenée DiResta en Sander van der Linden