Honderden relschoppers, aanhangers van de extreemrechtse English Defence League botsten met geweld op politieagenten na een vreedzame wake in Southport, ondanks pleidooien voor kalmte van de families van de slachtoffers. Ze vielen een moskee aan, plunderden nabijgelegen panden en verwondden meer dan 50 politieagenten. Politie greep hard in. Premier Keir Starmer veroordeelde de relschoppers voor hun “geweld en gewelddadigheid”.

Verdere rellen vonden daarna plaats in Londen en Hartlepool, waarbij tientallen mensen werden gearresteerd. Politici, waaronder het parlementslid Patrick Hurley uit Southport, hebben gesuggereerd dat het geweld te wijten was aan leugens en propaganda die na de aanval op sociale media werden verspreid over de identiteit van de vermeende aanvaller.

Een 17-jarige man werd aangeklaagd voor drie moorden en tien pogingen tot moord. Online platforms zoals TikTok en X (voorheen Twitter) werden al snel overspoeld met valse informatie over de identiteit van de dader. Op dat moment had de politie alleen bevestigd dat hij in Cardiff was geboren. Maar veel berichten bevatten een onjuiste naam en beweerden ten onrechte dat hij een moslim-asielzoeker was die in 2023 via een kleine boot in het Verenigd Koninkrijk was aangekomen.

Onderzoeksjournalist Katharine Denkinson was een van degenen die de bron van deze desinformatie terugvoerde naar website Channel3 Now noemt, die mogelijk AI-gegenereerde uitingen lijkt te delen en waarvan de oorsprong onduidelijk is.

Onderzoeker Marc Owen Jones illustreerde hoe rechtse ‘influencers’ de aanval gebruikten om hun anti-immigranten agenda te promoten. Er waren naar schatting 27 miljoen impressies voor berichten waarin werd beweerd dat de aanvaller moslim, een migrant of een vluchteling was - maar veel minder voor publicaties waarin de speculaties aan de kaak werden gesteld. Maar in hoeverre zijn dergelijke berichten verantwoordelijk voor het geweld?

Sociale media en burgerlijke onrust

Online platforms hebben vaak de schuld gekregen van burgerlijke onrust, onder andere na de steekpartijen in een winkelcentrum in Sydney in april 2024. We naderen de 13e verjaardag van de Engelse rellen waarbij sommige politici opriepen tot het tijdelijk afsluiten van Facebook en Twitter om het geweld de kop in te drukken. Maar uit analyse van miljoenen gerelateerde tweets bleek dat sociale media niet werden gebruikt om de rellen te organiseren of aan te zetten.

Destijds was ik een van de velen die betoogden dat het opportuun was voor politici om sociale media de schuld te geven van burgerlijke onrust in plaats van de onrechtvaardigheden en politieke spanningen te erkennen die aan de basis liggen van dergelijk geweld.

Afgelopen zomer wilde de Franse president Emmanuel Macron de toegang tot platforms zoals TikTok beperken ingeval van rellen. De suggestie is dat de snelle verspreiding van geverifieerde, valse en opruiende inhoud online een drijvende kracht is achter burgerlijke onrust. Wat zeker waar is, is dat sociale media inhoud versterken die spanningen aanwakkert - in samenlevingen die al verdeeld zijn.

Sektarisch geweld in India en in Myanmar wordt toegeschreven aan haatzaaiende taal en valse informatie van online platforms. Facebook verontschuldigde zich voor de “zeer reële gevolgen voor de mensenrechten” die voortvloeiden uit het gebruik van zijn diensten om aan te zetten tot geweld in Sri Lanka in 2018.

In het Verenigd Koninkrijk is verdeeldheid over migratie en asiel uitgelokt door opruiende taal van politici. Het is geen verrassing dat er de afgelopen jaren andere gewelddadige demonstraties hebben plaatsgevonden bij asielhotels en detentiecentra. We kunnen de rol die politieke retoriek speelt niet negeren.

Het pas verkozen parlementslid Nigel Farage plaatste een video als reactie op de steekpartij in Southport, waarin hij vroeg of de politie opzettelijk informatie achterhield voor het publiek en zich afvroeg of het incident verband hield met terreur. Hij werd bekritiseerd voor het aanwakkeren van de situatie en het geven van legitimiteit aan de andere ongefundeerde geruchten over de aanvaller.

Aanwakkeren spanningen

De invloed van sociale media op incidenten van burgerlijke onrust wordt vaak overschat. Er is weinig bewijs dat verkeerde informatie gezagsgetrouwe burgers overhaalt om mee te doen aan rellen. Dit wordt bevestigd door mijn onderzoek naar sociale media en controversiële parades en protesten in Noord-Ierland.

Vanaf de union flag protesten in 2013 tot het anti-Noord-Ierland protocol verzet in april 2021, werden sociale media gebruikt om loyalistische straatprotesten te organiseren die leidden tot botsingen met de politie.

In beide gevallen werden online platforms gebruikt om geruchten en desinformatie te delen die de spanningen deden oplaaien. Toch gingen de meeste online activiteiten die ik de afgelopen tien jaar heb geanalyseerd niet vooraf aan de rellen, maar volgden ze erop. En ze werden gedomineerd door toeschouwers op afstand, niet door mensen die de gebeurtenissen ter plekke konden beïnvloeden.

Het geweld naar aanleiding van de moorden in Southport laat echter zien hoe online platforms mensen terdege kunnen blootstellen aan valse informatie en het moeilijker kunnen maken om te voorkomen dat sluimerende spanningen escaleren.

Het bedrijfsmodel van deze sites leidt ertoe dat meest controversiële en opruiende inhoud meestal het verst verspreid wordt, want dat genereert inkomsten. Met andere woorden, ze hebben geen echte stimulans om de verspreiding ervan tegen te gaan. Sociale media tot nu toe wettelijk nauwelijks aangepakt voor hun bijdrage aan rellen en misdaad, al dragen ze ingevolge nieuwe wetgeving zoals de Digital Services Act in de EU, meer aansprakelijkheid. Zo neemt de Europese Unie X op de korrel vanwege gebrekkig modereren.

 We kunnen sociale media echter niet exclusief de schuld geven zonder te kijken naar de oorzaak van deze spanningen. Het is opportuun voor politici om online platforms de schuld te geven in plaats van hun rol te erkennen in het produceren van een giftig politiek discours met betrekking tot asielzoekers en immigratie.

Als politieke leiders serieus zijn over het voorkomen van verder geweld, moeten ze beginnen met het matigen van hun eigen taalgebruik.

*) Paul Reilly is Senior Lecturer in Communications, Media and Democracy aan de University of Glasgow. Een versie van dit artikel verscheen eerder bij The Conversation.