De podcast bracht Maartje Duin vanaf 2020 bij de Vpro, nadat ze ontdekte dat haar Zeeuwse adellijke familie Van Lynden betrokken was bij slavernij als (kleine) aandeelhouder van de suikerplantage Tout Lui Faut in Suriname rond 1860. In haar zoektocht naar nazaten van de tot slaafgemaakte familie Bouva trof ze Peggy Bouva met wie ze samen het verhaal verder reconstrueerde vanuit archieven in Nederland en Suriname en gesprekken met familieleden Bouva en Van Lynden.

De actrices vertolken behalve de twee makers ook de rollen van hun familieleden: Bouva een tante, oom en archiefmedewerker in Paramaribo, Gorter haar moeder Albertine Duin, barones Van Lynden en wat ooms/neven. Ook in deze ‘bijrollen’ die Zeegelaar Breeveld en Gorter vertolken, wisselen ernst en humor elkaar fraai af in de teksten en stemmetjes

Wortels blootleggen of ‘oprakelen’?

De tegenstelling begint al met de verschillende ervaringen en gevoelens die Ketikoti teweegbrengt bij Bouva en Duin. Vervolgens zien we Duin een mislukte poging doen om tijdens een bijeenkomst op een Zeeuws landgoed haar familie te overtuigen van een blik op het mogelijk troebele verleden. Sceptische, om niet te zeggen cynische reacties zijn haar deel.

Echter, aan de kant van Bouva staan familieleden evenmin te trappelen om hun verleden te onderzoeken of mee te dragen. Oorzaken vormen de pijn – van de oudere familieleden – en net als bij de Van Lyndens ook de wat-bereik-je-er-eigenlijk-mee houding met het ‘oprakelen’ van familiegeschiedenis. Een 20-jarige neef van Bouva, met gemengde ouders, kiest voor zijn toekomst.

Daarmee tart hij de kern van de motivatie van Bouva/Zeegelaar Breeveld die door Duin/Gorter impliciet wordt gedeeld: “Als je je wortels niet kent, kun je niet groeien.” Het tegendeel is evengoed te beweren, want het overgrote deel van de mensheid leidt een bloeiend leven zonder veel weet van het lot van voorouders.

Worstelingen en privileges

Het stuk gaat over worstelingen: om het verleden onder ogen te durven zien, begrijpen, een plek te geven en tenslotte te pogen dat als ‘gedeeld verleden’ te zien. Dat laatste is niet of nauwelijks mogelijk gezien de uitkomsten. Diepe pijn, ingebeeld of niet, moeten afstammelingen van slaafgemaakten dragen, de witte overheersers kampen daar gevoelsmatig nauwelijks mee.

Al die spanning en vragen neem je als publiek over. Het toneelstuk bouwt mooi op naar een climax van aanvankelijk archiefonderzoek en discussies waarin veel ‘ongemakkelijk’ is, vooral als het beladen woord ‘privileges’ eenmaal valt. Duin kan met haar ruim bemeten appartement in Amsterdam-Centrum en familiekapitaal haar welstand niet ontkennen, ofschoon onduidelijk blijft of dat mede te danken is aan haar 1/72 aandeel in de plantage van bet-bet-overgrootmoeder.

De serie en toneelstuk ‘De plantage van onze voorouders’ zijn vooral leerzaam voor het voornamelijk witte publiek bij de publieke radio en in de schouwburg. Dit leren wordt op toneel geweldig verwoord door Gorter als moeder Albertine, die haar houding verandert van afstandelijk en sceptisch naar betrokken en min of meer begrijpend. Aan het slot meereizend met de makers naar Suriname om met eigen ogen het verleden van haar familie, maar vooral de wortels van Bouva te treffen; ondertussen haar adellijke houding, taal en maniertjes niet loochenend. Het begrip ‘schuld’ wordt gelukkig ontweken, want dat leidt slechts tot hakken in het zand.

Schitterende muziek

Het stuk bewerken voor Orkater blijkt een rake keuze van Manoushka Zeegelaar Breeveld. De spanning van het samenwerken aan een gedeeld, maar ook zo tegengesteld verleden, komt uitstekend tot z’n recht op de planken.

De pijn van de voorouders is prachtig weergegeven in de muziek van violist Shauntell Baumgard en componist percussionist Yariv Vroom. Ze vormen een schitterende verrijking van de podcast, die anders wellicht wat al te letterlijk teksttoneel zou hebben opgeleverd. Immers, de valkuil is om met zo’n beladen onderwerp als slavernijverleden vooral correct te blijven om kritiek te voorkomen. Iets dat Duin/Gorter voortdurend meedragen ten opzichte van de morele superioriteit die kan dreigen voor de nazaten van slaafgemaakten: ‘Zeg ik nu iets heel verkeerds?’

Echter, het slavernijverleden is inmiddels zo’n beladen onderwerp dat regisseur Geert Lageveen moest balanceren. Theatraal is de grootste valkuil dat moralisme en politieke correctheid de vorm aantast waarbij het boodschap inprenten voorrang krijgt boven de verbeelding die de toeschouwer uitdaagt om te gaan twijfelen aan de eigen opvattingen. Orkater laat de ruimte overwegend, en hielp me zelfs bij het bevatten van de actualiteit; ook (van beide kanten) religieus gevoed net als bij de vrome Gereformeerde plantagehouders en aandeelhouders.

Aan het slot wordt Shauntell Baumgard gevraagd om iets van pijnlijke ervaringen te vertellen. Ze kan dat nauwelijks, maar antwoordt met een door de ziel snijdend slotakkoord; het doek valt, discussie hoeft niet meer, het stuk sprak voor zich…

Gezien: De plantage van onze voorouders, Orkater, Leidse Schouwburg, 28 oktober 2023. Nog te zien tot 6 september 2024. Van de podcast zijn transcripties beschikbaar. Zie ook Stichting Tout Lui Faut

*) Deze recensie werd geweigerd door Cultureel Persbureau waar ik tot dan voor werkte. Het strookte niet met de theoretische ideeën van de chef/eigenaar van de site. Daarop heb ik gevraagd aan de makers van het wat zij van dit verhaal vonden.

De marketing van Orkater, telefonisch: “Dit is een uitstekende recensie en precieze weergave. Heeft Wijbrand Schaap de voorstelling misschien niet gezien?"

En Manoushka Zeegelaar Breeveld, schriftelijk: “Met grote belangstelling heb ik gelezen hoe zorgvuldig je navertelt waar de voorstelling over gaat en wat we er mogelijk mee bedoelen. Ik heb niets gelezen waar mijn wenkbrauwen van gingen fronsen. Het is een goed en helder geschreven relaas."

De censuurkwestie betekende de definitieve breuk met Cultuurpers.

 **) Prachtige foto’s: Bart Grietens