Het is een zorgwekkende trend waar iedereen zich bewust van lijkt te zijn, maar slechts weinigen van losbreken. Telefoons en sociale media zijn de drugs van deze tijd, die meer verslaafden maken dan welk ander middel dan ook.

Ze houden ons urenlang in hun greep met eindeloze prikkels. In juni 2024 zaten Nederlanders gemiddeld ruim drie uur per dag voor een tv-scherm, plus twee uur per dag aan sociale media. Dit betekent ruim vijf uur per dag geen echte rust voor de geest, kwalitatieve gesprekken met je dierbaren, sport of hobby’s.

Ruim 6 miljoen Nederlanders vinden dat sociale media een gevaar vormen voor mentaal welzijn, en 2 miljoen Nederlanders ervaren minder geluk. Ondanks deze bewustwording zetten de trends door en volgt er hoogstens een lachende opmerking als een vriend al een kwartier niets heeft gezegd omdat hij als een zombie naar zijn schermpje staart.

Impact van gezelschapsbots

De verslavende werking van deze apparaten is goed doordacht. Al meer dan tien jaar galmt de oneliner van datawetenschapper Jeff Hammerbacher in debatten: „De slimste breinen van mijn generatie denken na over hoe ze mensen op advertenties kunnen laten klikken. Dat is waardeloos.”

Die slimme breinen bouwen inmiddels kunstmatige vrienden. Snapchat, veelal gebruikt door tieners, introduceerde My AI, een bot voor menselijke contact die je persoonlijke vragen stelt en ‘empathisch’ converseert. Snapchat maakt van het doel geen geheim: een nieuwe manier van data oogsten over meningen en gevoelens van jongeren. Deze informatie dient de verkoop van hyperpersoonlijke reclames.

Hoe beter de interacties met gezelschapsbots worden, hoe verslavender ze zullen blijken. Zo trekt character.ai maandelijks al 20 miljoen bezoekers die duizenden chatbots gebruiken, variërend van beroemdheden en huiswerkassistenten tot tekenfilmfiguren of een psycholoog. Die laatste heeft het druk: de teller staat op meer dan 150 miljoen gesprekken.

Zo zijn er al 43.000 gesprekken met de digitale kloon van de Nederlandse youtuber Milo ter Reegen gevoerd, aangemaakt door @Isabelms14 met als scenario: “Milo is bij vrienden en is helemaal dronken, hij kan niet alleen naar huis dus hij belt je op: ‘kan je me alsjeblieft ophalen?’”

Een kersverse ‘innovatie’ maakt het nu mogelijk om zo’n gezelschapbot altijd bij je te dragen, geprogrammeerd in de ketting ‘Friend’ die altijd meeluistert. Een innige relatie lijkt gegarandeerd. Voor 99 dollar kan je de Friend, die in januari 2025 moet uitkomen, alvast bestellen.

Ons sociale leven

Wat gaat dit betekenen voor ons sociale leven? Amerikaanse onderzoekers concluderen dat gezelschapsbots daadwerkelijk eenzame gevoelens kunnen verlichten, zoals bij alleenstaande ouderen. En diegene zelfs voorstellen om de eveneens eenzame buur te bezoeken. Echter, de gezelschapsbots die nu het licht zien proberen voornamelijk het menselijke contact te vervangen. Dat kan veranderen, mits daarop aangestuurd wordt.

De hele techno-wereld wordt allengs ‘beter’ in het aandachttrekken via sociale media. Snelle shots, felle kleuren, triggerende uitspraken; het influencen is net zo’n digitale basisvaardigheid aan het worden als het gebruik van Excel en Word ooit was. Als we ons hier niet bewust tegen gaan verzetten, zullen de statistieken oplopen.

Zeker nu generatieve kunstmatige intelligentie unieke muziek, plaatjes, teksten en video's kan maken voor ons, zullen de filmpjes en memes aantrekkelijker worden. In deze aandachtseconomie is elke seconde die je kijkt geld waard, dus laten de algoritmen van TikTok en YouTube Shorts je zo lang kijken. Het liefst in een ‘swipe-trance’, mensen die volkomen opgaan in de verleiding, tijd en omgeving vergetend.

Vrijheid van aandacht

Om tegenwicht te bieden, is al een belangrijke gezet: telefoons zijn eindelijk verboden in de klas op middelbare scholen. Daarnaast zien we een beweging van ouders die gezamenlijk afspraken maken om hun jonge kinderen smartphonevrij op te voeden.

Deze initiatieven zijn bewonderenswaardig, maar het is cruciaal dat volwassen hun eigen gedrag veranderen. Voor zichzelf en voor hun kinderen. Kinderen luisteren slechts matig naar wat ouders zeggen, ze kopiëren bovenal het gedrag.

We moeten het lummelen weer op prijs gaan stellen. Het niet beschouwen als een luxe, maar als een noodzakelijkheid voor een gezonde geest en een creatief leven. Laten we ons losmaken van de schermen, de tijd nemen om te dromen, de dag te verwerken, en onze kinderen laten zien dat echte vrijheid begint met de vrijheid van onze aandacht.

Lekker – samen - lummelend je kostbare uren doorbrengen…

*) Thijs Pepping is Trendanalist, sinds 2016 voor het Verkenningsinstituut Nieuwe Technologie (ViNT) van Sogeti. Een versie van dit artikel verscheen in NRC op 10 augustus 2024

**) Photo by Meizhi Lang on Unsplash