Hoe 17e-eeuwse vluchtelingen de drukpers gebruikten om hun onderdrukkers te bestrijden

Momenteel riskeren Palestijnse verslaggevers dagelijks hun leven om de ogen van de wereld gericht te houden op het lijden in Gaza, en internationale berichtgeving is cruciaal geweest voor het ontvangen van humanitaire hulp, het mobiliseren van wijdverspreide protestbewegingen en het uitoefenen van politieke druk op Israël en zijn bondgenoten.

De Israëlische regering is zich bewust van de kracht van lokale berichtgeving bij het beïnvloeden van de publieke opinie: ze houdt  berichtgeving over de oorlog ter plaatse tegen en heeft naar verluidt zelfs journalisten als doelwit gekozen. Tegelijkertijd heeft het zich grote inspanningen getroost om de wereld te herinneren aan de gruwelijke details van 7 oktober om Hamas' ontkenning van het uitmoorden van burgers tegen te gaan en sympathie te kweken voor de vergelding.

Nieuw onderzoek toont dat deze strijd om internationale aandacht en medeleven een verrassend lange geschiedenis heeft. Al in de 17e eeuw ontdekten onderdrukte minderheden in Europa dat de drukpers een machtige bondgenoot was om hun lijdensweg in de schijnwerpers te zetten.

Lobbyen voor medeleven

Europese samenlevingen ontwikkelden voor het eerst een traditie om zich bezig te houden met de ellende van mensen ver weg na de Reformatie, een tijd van extreme religieuze polarisatie tussen voornamelijk katholieke en protestantse gelovigen. Om deze verdeeldheid tegen te gaan, vervolgden veel staten religieuze dissidenten met geweld, waardoor honderdduizenden protestanten, katholieken, wederdopers, joden en moslims op de vlucht sloegen.

Eeuwen voor de VN Vluchtelingenconventie van 1951 hadden deze vluchtelingen vrijwel geen rechten. Om te overleven waren ze afhankelijk van de liefdadigheid en gastvrijheid van religieuze verwanten in andere delen van Europa.

Ontheemde minderheden stuurden vaak afgevaardigden met schriftelijke getuigenissen om potentiële bondgenoten bewust te maken van hun benarde situatie. In eerste instantie maakte deze lobby voor steun gebruik van de gevestigde, vijandige religieuze verdeeldheid om geloofsgenoten te mobiliseren. Vluchtelingen hadden daarom de neiging om hun verhalen over geweld te vermengen met militante religieuze retoriek.

Woede opwekken

Dergelijke praktijken veranderden geleidelijk met de opkomst van de nieuwsmedia in de 17e eeuw. Toen het consumeren van nieuws voor veel Europeanen gemeengoed werd, realiseerden sommige vervolgde groepen zich dat ze hun solidariteitscampagnes konden opvoeren met publicatie van verslagen als pamfletten.

Door de overstap naar gedrukte publicaties heroverwogen ontheemden hun strategieën heroverwegen, omdat ze nu beter moesten nadenken over het diverse publiek dat ze onvermijdelijk zouden bereiken.

In een onstuimig politiek landschap gekenmerkt door religieuze spanningen, vluchtige allianties en onophoudelijke oorlog, was de veiligste en meest verreikende manier om steun te krijgen het benadrukken van het eigen lijden zonder daarbij andere religieuze groepen van zich te vervreemden.

Misbruikte minderheden en hun pleitbezorgers vermeden steeds vaker om hun ontberingen in religieus polariserende termen te vatten. In plaats daarvan kozen ze voor een meer universele retoriek van medeleven, met een beroep op de rechtsstaat en een gevoel van gedeelde menselijkheid. Deze verschuiving in retoriek zou uiteindelijk humanitaire betrokkenheid in staat stellen om de religieuze verdeeldheid waaruit het voortkwam te overstijgen.

Onze gedeelde menselijkheid

Relation veritable', een van de gepubliceerde getuigenissen van de Waldenzen. Reproductie  met toestemming van de Ghent University Library, geen hergebruik

Sommige van deze publiciteitscampagnes hadden ingrijpende politieke gevolgen. Neem de Waldenzen, een protestantse minderheid in Savoye die in 1655 het slachtoffer werd van een religieus gemotiveerd bloedbad door toedoen van hun vorst, de hertog van Savoye. Na de slachting - waarbij zo'n tweeduizend mannen, vrouwen en kinderen omkwamen - vluchtten de overlevenden naar Frankrijk en schreven ooggetuigenverslagen die ze met hulp van de Nederlandse ambassadeur in Parijs wisten te publiceren en te verspreiden.

 De Waldenzen gaven ontstellend gedetailleerde verslagen van verkrachting, marteling en kindermoord en benadrukten dat alleen mensen die "alle gevoelens van menselijkheid hadden afgezworen" dit "zonder beven konden aanhoren". Hun verhaal zond schokgolven door heel Europa en mobiliseerde met succes de belangrijkste protestantse machten.

De Nederlandse Republiek, het Engelse Gemenebest en de Zwitserse Hervormde Kantons organiseerden grootschalige liefdadigheidsacties om de overlevenden te helpen, stuurden protestbrieven naar de Hertog van Savoye en stuurden speciale afgezanten naar Turijn om een vredesakkoord te sluiten.

Nederlandse prent met de massamoord op de Waldenzen in 1655 (detail) Atlas von Stolk, Auteur vermeld (geen hergebruik)

 Net als nu kon medeleven ook toen vervallen in intolerantie. Sommige Nederlandse protestanten zagen de massamoord als bewijs van de fundamentele onmenselijkheid van katholieken en gebruikten het om antikatholieke wetgeving voor te stellen. In Leiden eindigde een woordenwisseling over de Waldenzen zelfs in geweld. Maar door het menselijk lijden (in plaats van het religieuze) op de voorgrond te plaatsen, slaagden de Waldenzen erin mensen aan hun kant te krijgen en behielden ze belangrijke steun van verschillende religies.

Vooral het katholieke Frankrijk bood hun asiel aan en fungeerde als bemiddelaar tijdens de vredesbesprekingen. Bovendien zette deze strategie vervolgende regeringen onder druk om te reageren: de Savoyaardse autoriteiten gaven met tegenzin een openbare verklaring uit waarin ze het bloedbad ontkenden, waarmee ze impliciet erkenden dat het buitenlandse publiek een morele scheidsrechter was.

Nieuwe bondgenoten

Door in de pers een beroep te doen op menselijkheid sloegen slachtoffers van geweld de religieuze muren die solidariteitsnetwerken van elkaar scheidden niet helemaal neer, maar ze creëerden wel scheuren.

Maria Theresia, op een portret uit 1745. Wikimedia Commons, CC BY-SA

 In 1745 slaagde de Joodse gemeenschap in Praag erin om ernstige internationale verontwaardiging te veroorzaken door te berichten over hun verdrijving door toedoen van hun koningin, Maria Theresia. De koningin ontving een stroom protesten van buitenlandse autoriteiten en belangengroepen, waaronder de Ottomaanse sultan, de paus, de Venetiaanse senaat, de koningen van Groot-Brittannië, Denemarken en Polen, evenals de koopmansgilden van Londen, Amsterdam en Hamburg. Ze spoorden haar aan, in de woorden van een waarnemer, om de deugden van "menselijkheid, medeleven, liefde voor de naaste, waar die zich ook bevindt" hoog te houden.

Zwijgen van de pers

Tegenwoordig gaat het allemaal sneller, omdat veel van de roep om internationale aandacht zich online heeft verplaatst: Palestijnse journalisten als Motaz Azaiza en Bisan Owda hebben miljoenen volgers op sociale media en spelen een grote rol in het onder de aandacht houden van de voortdurende humanitaire crisis in Gaza en het leveren van cruciaal bewijs tegen pogingen om oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid goed te praten.

Hoewel het een crisis niet alleen kan oplossen, kan publieke aandacht wel helpen om wreedheden onder de aandacht te brengen, aan te vechten en te voorkomen. Zoals de vroegmoderne Europeanen zich al realiseerden, gedijt massaal geweld op het stilzwijgen van de pers.

Om een buitenlands publiek te hulp te schieten, stonden ze voor een moeilijke vraag, een vraag waar we vandaag de dag nog steeds mee worstelen: hoe zorg je ervoor dat mensen zich zorgen maken over lijden in een ver verleden? In mijn nieuwe boek laat ik zien dat in hun pogingen om deze vraag te beantwoorden, de vroegmoderne vluchtelingen hebben geholpen om de basis te leggen voor de moderne humanitaire cultuur.

*) Dit artikel verscheen eerder bij The Conversation. Auteur David de Boer, universitair docent Politieke Geschiedenis aan de Radboud Universiteit en postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, heeft het gebasseerd op zijn bekroonde eerste boek, The Early Modern Dutch Press in an Age of Religious Persecution: The Making of Humanitarianism (Oxford University Press, open access, 2023).