Geschiedenis en de manier waarop die wordt vastgelegd en verteld, is nooit statisch geweest. Het is een reflectie van de waarden, percepties en technologie van elke tijd.

Stalin en farao’s

Farao’s lieten vaak monumenten en inscripties aanpassen om de prestaties van voorgangers te minimaliseren of uit te wissen. Dit wordt soms ‘damnatio memoriae’ genoemd, ‘vervloeking van de nagedachtenis’. Een bekend voorbeeld is de poging om Hatsjepsoet, een van de weinige vrouwelijke farao’s, uit de historische en archeologische archieven te wissen.

Met de opkomst van de fotografie en later de film werden deze media-instrumenten voor politieke propaganda. Zo stond Rusland onder Stalin bekend om het manipuleren van foto’s om ‘ongewenste personen’ te verwijderen.

Artificiële Intelligentie (AI) biedt voor het geschiedonderwijs kansen. Zo kan ze afbeeldingen genereren van plaatsen, personen of gebeurtenissen waar alleen geschreven bronnen van beschikbaar zijn. Dit is vooral aanlokkelijk voor geschiedenis die verder in het verleden ligt. Leerlingen worstelen om zich het verleden voor te stellen en zich in te leven. Door geschiedenis visueel te maken, kan ze dichterbij komen en dus beter begrepen worden.

Het perspectief van het heden

AI lijkt hiervoor een ideaal instrument, maar juist hierin schuilt een gevaar. Geeft AI wel een goed en representatief beeld van het werkelijke verleden, of wordt de techniek te veel gestuurd door het perspectief van het heden? Het risico bestaat dat we een onjuist beeld louter verder versterken.

Dit probleem zien we als we ChatGPT vragen om een kort, maar realistisch dagboekverslag te geven van een kruisvaarder die meeging met de eerste kruistocht in 1096. Dan komt dit eruit:

“Ridder Geoffrey voelde de verzengende hitte van de zon op zijn geharnaste lichaam terwijl hij zijn paard door het droge landschap van het Heilige Land leidde. De kruistocht had hen naar dit verre land gebracht, beladen met de belofte van glorie en verlossing. Maar na maanden van ontberingen en bloedige conflicten begon Geoffrey te twijfelen aan de rechtvaardigheid van hun missie.

Hij had gezien hoe dorpen werden geplunderd en onschuldige levens verloren gingen in de naam van religieus fanatisme. Elke slag van zijn zwaard was doordrenkt met de hoop om Jeruzalem te bevrijden, maar ook met een groeiend besef van de menselijke tol van oorlog. Hij vocht niet alleen tegen de vijand voor hem, maar ook tegen de twijfels in zijn eigen hart.”

Is dit verhaal van kruisvaarder Geoffrey realistisch? Of hopen wij dat een kruisvaarder deze emoties zou tonen, zoals dat in deze tijd gebeurt? Waarschijnlijk heeft AI hier aan de hand van onze huidige normen en waarden bepaald welke emoties een kruisvaarder, logischerwijs, zou voelen over zijn handelingen.

Dat is het gevaar van door AI gegenereerde geschiedenis: die neemt ook moderne informatie mee in de reconstructie. We verliezen daardoor historische denkbeelden uit het oog. Het gebruik van deepfakes kan dit gevaar vergroten. Want die geconstrueerde beelden stellen historische figuren of gebeurtenissen voor op een manier die het historische perspectief juist verstoort.

Zo is het op websites als Humy.ai en Character.ai al mogelijk met historische personen te chatten. Met de juiste vragen kunnen dit hele interessante gesprekken worden. Maar wat als je hele discutabele zaken gaat bespreken, die in het verleden alom werden geaccepteerd en tegenwoordig uit den boze zijn? Denk aan ideeën over ongelijkheid en slavernij.

Hirohito aan het woord

Stel dat je Hirohito, de Japanse keizer ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, vraagt of Japan de oorlog had moeten winnen. Het antwoord is dat de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog afhankelijk is van meerdere factoren, maar dat we ons vooral moeten richten op vrede tussen landen.

 Dit is natuurlijk een prachtig politiek correct antwoord. Bovendien zorgt het dat leerlingen niet in aanraking komen met gedachten die tot verschrikkelijke dingen hebben geleid. Maar is Hirohito’s ‘antwoord’ representatief voor de werkelijkheid? Die is een stuk complexer, maar het is ook moeilijk die zonder duiding te laten vertellen door zo’n chatbot.

Door AI verantwoord in te zetten kunnen we het verleden toegankelijker maken. Cruciaal is dat we ook de beperkingen zien. Dit vraagt om onderwijs dat niet louter historische kennis biedt, maar eveneens digitale wijsheid.

Daarnaast moeten we goed blijv en beseffen dat geschiedenis ‘vloeibaar’ is; onze interpretaties, kennis en denkbeelden staan niet stil, en groeien met de tijd mee. Daaraan moet AI ook een plek geven.

*) Mark Borgman is docent geschiedenis. Erdinç Saçan is docent en onderzoeker bij Fontys ICT, schreef boeken over AI

**) Afbeelding: Ongelovige Thomas, Basilica di San Nicola (Sint-Nicolaas) in Bari, Puglia, 17e eeuw, onbekende schilder. Foto: Peter Olsthoorn