Meta begon in november 2023 zijn gebruikers een maandelijkse vergoeding te vragen, als ze geen gepersonaliseerde reclame wilden zien op grond van hun persoonsgegevens: Meta vraagt 13 euro per maand voor de Facebook- of Instagram-app en 10 euro voor louter Facebook en Instagram via een browser zonder reclame.

Die 156 euro per jaar is ruim het dubbele van wat Meta met reclame per Europese gebruiker verdient, stelde Netkwesties vast. De experts waren kritisch. Michiel Buitelaar wist direct dat meta nauwelijks abonnementen zou gaan verkopen, Jetse Sprey vond de abonnementsprijs sowieso te hoog.

De keuze om geld te betalen of met je persoonsgegevens te betalen vindt Christiaan Alberdingk Thijm geen daadwerkelijke keuze. Jitty van Doodewaerd stelt vast dat het ‘betalen of volgen’ model een logisch antwoord is op de even logische inperking van het volgen van surfgedrag door Facebook en Instagram.

Protesten

Burgerrechten- en consumentenclubs kwamen direct in verzet tegen de betaalmaatregel van Meta, zoals EDRi en ook Noyb van Max Schrems en Europese consumentenclub Beuc. Ze dienden klachten in bij Europese toezichthouders.

Drie van hen, de Noorse, Nederlandse en Hamburgse toezichthouder vroegen de club van de nationale toezichthouders van de EU, de EDPB, om een bindend advies over de kwestie. Dat advies kwam na de vergadering van 17 april 2024 en luidt negatief: "Online platforms zouden gebruikers een echte keuze moeten geven bij het gebruik van 'toestemming of betalen'-modellen.

De huidige modellen vereisen meestal dat individuen ofwel al hun gegevens weggeven ofwel betalen. Als gevolg daarvan stemmen de meeste gebruikers in met de verwerking om gebruik te kunnen maken van een dienst en begrijpen ze niet wat de volledige implicaties van hun keuzes zijn."

In feite, zegt de EDPD, moeten consumenten kunnen kiezen om de dienst gratis te blijven gebruiken zonder persoonsgegevens voor gerichte reclame te accepteren: “Bij het ontwikkelen van alternatieven moeten grote online platforms overwegen om personen een “gelijkwaardig alternatief” te bieden waarvoor geen vergoeding hoeft te worden betaald…

Dit gratis alternatief moet geen behavioural advertising zijn, bijvoorbeeld met een vorm van reclame waarbij minder of geen persoonsgegevens worden verwerkt. Dit is een bijzonder belangrijke factor bij de beoordeling van geldige toestemming onder de AVG.”

Niet enkel de rijken

Het uitgangspunt vormen de kwetsbare consumenten die de keuze niet kunnen afwegen. Wellicht is het overdreven te stellen dat dit argument ook gebruikt kan worden om consumenten bij zelfscankassa’s niet af te rekenen. Waarom zit Meta toch fout?

De EDPB neemt de enorme macht van platforms tegenover gebruikers in ogenschouw, want bij Meta is er geen echt ‘vrije toestemming: “Een gevraagde vergoeding mag er niet toe leiden dat personen zich gedwongen voelen om toestemming te geven.

Grote onlineplatforms moeten ook nagaan of de beslissing om geen toestemming te geven negatieve gevolgen kan hebben voor de betrokkene, zoals uitsluiting van een prominente dienst, gebrek aan toegang tot professionele netwerken of het risico om inhoud of connecties te verliezen.”

Bovendien, zo stel de EDPB, moeten platforms per geval beoordelen of een vergoeding überhaupt gepast is, en hoe hoog dit bedrag mag zijn. Het mag er niet toe leiden dat enkel de ‘rijken’ hun persoonsgegevens nog adequaat kunnen beschermen.

Nieuwsmedia

Kunnen nieuwsmedia hun klanten nog de keuze bieden tussen betalen met geld of met persoonsgegevens voor gerichte reclame? Of toegang weigeren zonder inlog? Nu.nl biedt enkel toegang biedt tot een aantal onderdelen van de site met de inlog van DPG Media dat daarop vele persoonsgegevens verzamelt en bundelt met die van andere sites. Kan het dit model nog hanteren?

Die mogelijkheid houdt de EDPB open en keurt die goed als aan een groot aantal voorwaarden wordt voldaan inzake toestemming en de balans eerlijk is wat betreft de geïnformeerde, specifieke keuze. Boeiend detail uit de uitspraak: de toestemming is een ondubbelzinnige indicatie van de concrete wens om persoonsgegevens te verstrekken.

Bovendien: “Grote online platforms moeten de manier waarop betrokkenen om toestemming wordt gevraagd zorgvuldig ontwerpen, om ervoor te zorgen dat betrokkenen niet worden onderworpen aan misleidende ontwerppatronen.”

*) Afbeelding van een van de beste Nederlandse Instagram-accounts, van cartoonist Matthias Giesen. U kunt hier de hele afbeelding zien. Deze is eerder in de Belgische krant De Morgen gepubliceerd.