Is Nederland in de ban van een satanisch pedofielennetwerk? Een complottheorie als deze klinkt te gek voor woorden, maar toch kwamen tientallen mensen in 2021 naar Bodegraven om bloemen te leggen op de graven van kinderen die zogenaamd door ’satanisten’ vermoord waren. Volgens FvD-leider Thierry Baudet wordt de wereld bestuurd door kwaadaardige ’reptielen’, ook een complottheorie.

Hoewel het misschien amusant klinkt, kan dit soort mis- en desinformatie dodelijk zijn. In Amerika had een man zijn broer met een zwaard onthoofd omdat hij dacht dat zijn broer een reptiel was. In India zijn honderden mensen gelyncht vanwege viraal nepnieuws op WhatsApp over lokale kinderontvoerders. Een enquête uit 2022 laat zien dat meer dan twintig procent van de Nederlandse jongeren (voornamelijk millennials en generatie Z) denken dat de Holocaust simpelweg een mythe is! Hoe is dit te verklaren?

Nepnieuws verspreidt zich als een virus

Uit onderzoek blijkt dat we allemaal vatbaar zijn voor des- en misinformatie, vooral als die niet totaal onjuist is maar veelal misleidend. Hoe vaker je valse informatie herhaalt, hoe meer het brein geneigd is om te denken dat het waar is.

Dit noemen we illusory truth. Het creëert een illusie van waarheid omdat je brein letterlijk sneller is in het accepteren van claims die je vaker hebt gehoord. Als je blijft herhalen dat Oslo de hoofdstad van Finland is, zijn mensen meer geneigd om dat aan te nemen dan als je deze claim niet herhaalt, ongeacht de basiskennis.

Helaas verspreiden des- en misinformatie zich als een virus. We kunnen modellen uit de epidemiologie die normaliter voor virussen worden gebruikt toepassen op het verspreiden van misinformatie via sociale media.

Zo leren we dat foute informatie zich anders verhoudt tegenover correcte info. Misinformatie is vaak choquerend, simpel, emotioneel, en overdreven, terwijl de feiten neutraal, complex, en saai zijn. Daarom krijgt de één vaak tractie en de ander niet.

Vaccin bieden

Wat kunnen we hiertegen doen? Als onjuiste informatie zich net als een virus gedraagt, kunnen we mensen dan tegen inenten? Dit is mogelijk, zo blijkt uit onderzoek dat ik de laatste tien jaar met mijn groep in Cambridge heb gedaan.

Deze zogeheten inentingstheorie of prebunk volgt de medische analogie letterlijk: net als vaccins een verzwakte dosering van een virus toedienen zodat ons lichaam antistoffen aanmaakt tegen infectieziektes, kan je hetzelfde met het brein doen.

In plaats van mensen meer feiten te geven (denk aan factchecken), stel je ze bloot aan een kleine dosis van de misinformatie of de technieken die gebruikt worden om nepnieuws te verspreiden en weerleg je die van tevoren, zodat mensen weerstand kunnen opbouwen tegen nepnieuws. Nnet zoals vaccins je immuunsysteem stimuleren om infecties te voorkomen.

De technieken die vaak worden gebruikt in het produceren van misleidende informatie zijn bijvoorbeeld trucjes zoals extreem emotioneel en polariserend taalgebruik, complottheorieën, en drogredeneringen, zoals valse tegenstellingen.

Groepsimmuniteit kweken

Net als met medische vaccins heeft inenting een einddoel: groepsimmuniteit. Als genoeg mensen ’ingeënt’ zijn, kan nepnieuws zich niet meer verspreiden. Om dit te bereiken moeten we onze kinderen van jongs af aan in scholen bewapenen tegen propaganda. Immers, als je de goocheltruc kent, val je er geen tweede keer voor.

*) Sander L. van der Linden is wereldwijd één van de belangrijkste experts in desinformatie. Een versie van dit artikel verscheen op zaterdag 13 april 2024 in De Telegraaf