Een jochie slentert het podium op om de twee zwervers te vertellen dat Godot ‘morgen’ zal komen. Maar er was geen gisteren noch zal er een morgen zijn met zijn komst. Tijdsbesef is zinloos, of beter, een illusie. Wachten op Godot tot je een ons weegt.

Refereren aan de dag van gisteren geeft direct na de pauze, ‘de volgende dag’ die illusie prachtig vorm. Vladimir (Didi) probeert zijn maatje Estragon (Gogo) even hardnekkig als tevergeefs te overtuigen van het gisteren aan de hand van de gebeurtenissen waar we voor de pauze naar keken. Gogo betoont zich echter geheugenloos, weet van geen gisteren, van geen verleden. Didi toont de, gisteren door Gogo uitgetrokken knellende schoenen als overtuigend bewijs. Gogo herkent ze niet en is verrast dat ze hem passen. Komt dat goed uit, schoenen voor zijn blote voeten, er is nu.

De tijd loslaten

Waar allerhande cursussen voor lifestyle en mindfulness zoekende mensen met gebrek aan levenskunst bijbrengen om met ‘leven in het nu’ de zin ervan te vinden, biedt Wachten op Godot het tegendeel: wat je ook probeert te beseffen en hoezeer je betekenis probeert te geven aan gebeurtenissen en je leven, je daden en leven zijn zinloos.

Dat kan intimiderend en deprimerend zijn, maar vind ik eerder bemoedigend: maak je niet druk om je teleurstellingen (verleden) en ambities (toekomst) en ook dat ‘nu’ doet het weinig toe. Kom daar eens om in deze tijd met een onophoudelijke stroom aan openbare uitingen, snelle oordelen over wat was en wat ons nog aan ergs te wachten staat.

Het enige decorstuk in Wachten op Godot is de door Beckett voorgeschreven volstrekt kale boom; zonder appel voor Gogo en Didi, zoals nog wel voor Adam en Eva om zich vervolgens in het barre leven te moeten storten. Het niets heerst. Wat een tekst!

Regisseur Erik Whien zegt: “Beckett zet zijn personages steeds in het nu. Je bent voortdurend in het nu. Tot je ineens in een volgend nu bent. Dat is de ultieme zen. Maar de mens is volgens mij te veel bezig met de overgang tussen al die momenten, die maken namelijk samen een leven, een verhaal.

 Je kunt ook zeggen: ik laat dat verhaallijntje van de tijd los. Er zitten allemaal emoties en gedachtes in. Al het lijden, alles wat je ervaart aan spanning in het leven, of stress, of juist zin, verlangen, die gaan allemaal over dingen die zich nooit in het nu afspelen. Gisteren en morgen. Die constructie is ontzettend sturend. En dat is een wonderlijke paradox. Dat het besef van tijd je uit het nu haalt.”

Alleen die ander

Waarom hopen in je leven? Whien stelt: “Hoop is verneukeratief.” Ik formuleerde ooit: hoop is angst; je hoopt als niet weet, of vertrouwt op wat je te wachten staat. Didi etaleert nog iets van hoop op de komst van Godot, Gogo leeft zonder hoop, dus zonder angst. Hooguit dat hij Didi verliest.

Zo overwegen Didi en Gogo zelfmoord door ophanging aan de levensboom, de enige functie van dit ‘stukje natuur’. De angst dat dit bij een van hen mislukt, en de ander dan alleen zou kunnen blijven, weerhoudt hen van de uitvoering. Alleen blijven is een erger lot dan de dood. We hebben elkaar om te overleven, het delen van je lot als enige lichtpunt in het barre leven

De conversaties tussen Gogo en Didi maken wellicht een ontluisterende en deprimerende indruk, maar bij mij schoten de tranen van het lachen in de ogen. Dat is behalve aan de perfecte tekst te danken aan m’n liefde voor Mark Rietman als acteur, aan zijn houding en stem. Die zijn van nature zo slepend ironisch, waardoor hij de toeschouwer van het gitzwarte ‘Wachten op Godot’ troost biedt - die Beckett wellicht niet op het oog had. Met zijn handen rollend in de onderkant van z’n shirt biedt Rietman de vertwijfeling.

Onder Erik Whien stijgt behalve Rietman Jaap Spijkers naar grote hoogte, ruim twee uur verbijsterende verbijstering spelend, stringent volgehouden tot in de kleinste gebaren. Twee volkomen op elkaar ingespeelde mannen, geen spoortje van detonatie; wat een enorme verdienste van Whien en van hen. Ze ‘beleven’ nagenoeg niets, maar de scherpe, perfect getimede dialogen vormen een genot.

Slavernijheden

Moeilijker nog is wellicht de regie van het tweede duo dat in beide delen van Wachten op Godot het podium opwandelt, de slaaf Lucky (Joris Smit) met ketting om de nek met touw van Pozzo, diens koffers dragend. Pozzo stuurt en scheldt als een dictator, minachting die de twee zwervers gemakshalve overnemen. Pozzo keert ‘de volgende dag’ blind terug  maar heeft geen idee hoe en wanneer hij het zicht verloor; verleden met betekenis ontbreekt hem eveneens. Er is weer louter tragikomisch ‘nu’.

Lucky voert commando’s uit, is er verslaafd aan. Hij denkt zelfs op commando, om terstond een serie wijsheden uit te braken – het deed me even denken aan een levende ChatGPT. Maar zodra wat lossere ketens het hem toelaten, geeft hij Gogo een ongenadige schop tegen de schenen. Beckett toont de mensheid, zo vlak na de Tweede Wereldoorlog met Holocaust en atoombommen.

Waar de naoorlogse periode in Europa als eentje van opbouwen en vooruitgang wordt geschapen, is voor Becket met Wachten op Godot (1952) de geschiedenis voorbij. Ofschoon hij de Nobelprijs voor Literatuur in 1969 nog welgemoed kwam ophalen. En hij verhing zich niet.

Leren waarderen

Voorafgaand aan het stuk schreef recensent Ela Çolak in de Volkskrant dat ze als student Engelse Taal en Cultuur niets moest hebben van ‘Wachten op Godot, maar later haar opvatting veranderde. Ik herinner me juist hoe ik als adolescent liefde begon te koesteren voor het absurdisme van Becket en vooral van Harold Pinter; en in veel boeken van de decennia na de oorlog absurdisme ontwaarde (van Hermans tot Elsschot), maar dat is wellicht ‘the eye of the beholder’.

Het absurdisme verschaft iets van geruststelling waarnaar mensen, vermoed ik, uiteindelijk meer naar op zoek zijn dan naar geluk. Gogo en Didi worden nooit gelukkig, ze streven het niet na, ze hebben louter elkaar als laatste strohalm.

Met deze vier geweldige acteurs – er komt vast een vrouwenuitvoering van Wachten op Godot – en misschien wel de beste Beckett-regisseur ter wereld – het tegendeel is niet bewezen – moet je niet wachten met reserveren. Sorry voor de reclame, maar spijt zul je niet hebben…

*) Het Nationale Theater, Wachten op Godot, tot en met 20 mei 2024 in het hele land.

**) Prachtige foto's zijn gemaakt door Salih Kilic (website)