Ter Braack is opgeleid in wis- en natuurkunde en werd wetenschapsjournalist. Hij maakte de podcast Makkelijk Praten,  werkt als freelancer voor The Verge en als columnist voor Flair. Adriaan spaart zichzelf niet: “Ik ben gezegend met allerlei volgers met een medische of journalistieke achtergrond, die me niet alleen tippen maar ook corrigeren als het misgaat. Dat soort kritiek is fantastisch.”

Deze houding tekent een belangrijke reden van zijn succes, waar journalistiek er alsmaar niet in slaagt om krachtige (zelf)kritiek op te tuigen. Zo gaat het met de inzet van Ombudsmannen veelal niet goed, vooral als ze in dienst zijn van de titel zelf en onderdeel uitmaken van de redactie. Onafhankelijkheid is nauwelijks bereikbaar. Zo maakt de Ombudsman van de NPO deel uit van web van omroepen en vooral omroeppolitiek. Ze werd onderdeel van een poging om het beroerde Ongehoord Nederland (zie ons dossier) uit het bestel te werken, terwijl gratuite claims in programma’s van andere omroepen kletsshows als bijvoorbeeld Op1 niet worden veroordeeld.

Zowel NRC en Volkskrant gingen met een interne Ombudsman aan de slag: de Ombudsman staat op de loonlijst van de titel, werkt op dezelfde vloer als collega’s en beschrijft doorgaans eerst lang en te gedetailleerd de oorzaken van c.q. smoezen voor gemaakte fouten om vervolgens tot een vergoelijking of lichte veroordeling te komen. Zelden werden en worden fundamentele kwesties aangesneden, bijzaken domineren.

Volkskrant probeerde een externe Ombudsman, Jeroen Trommelen die voorheen tientallen jaren voor de krant had gewerkt en vertrouwd werd. Hij was kritischer en sneed fundamenteler problemen aan met de inhoud van de krant dan zijn voorgangers. Echter, hij vertrok snel weer, met bonje, omdat hoofdredacteur Pieter Klok een publicatie tegenhield waarin het ontslag van een redacteur werd aangekondigd die dat zelf nog niets wist; jammer, lastige kwestie voor beiden. Klok legt nu zelf wekelijks verantwoording af voor keuzes.

Verslikken

De NRC Ombudsman bereikte recent een dieptepunt met de behandeling van een serie artikelen met anonieme ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken als bron, over hun verzet tegen het Isräel/Gaza beleid. Het mistige relaas verloor zich in geneuzel over parafraseren en citeren in plaats van de eenvoudige constatering: we zaten fout, waarvoor excuses.

Vroeger was er een zelfbenoemde NRC Ombudsman, Micha Kat die voorheen voor NRC werkte. Die schreef vanuit rancune in felle toonaarden afwisselend roddel en gefundeerde stukjes over fouten, redactionele kuiperijen en gewenste en ongewenste intimiteiten. Fundamentele analyses van journalistieke keuzes en uitingen ontbraken. Kat kreeg een plek op De Gezonde Roker, de (opgedoekte) website van columnist en filmmaker Theo van Gogh die na de moord op hem spoedig teloorging. Micha Kat ontspoorde, werd complotdenker en is veroordeeld.

Van Nieuwkerk en Arib

Gedegen analyse met oordelen vindt weinig plaats bij vaktitel Villamedia. Dat zou ook kwaliteitsmedia kunnen behelzen. Wat te denken van merkwaardige ‘strijd’ tussen NRC en Volkskrant bij de kwesties van het populaire onderwerp ‘grensoverschrijdend gedrag’ door Khadija Arib en Matthijs van Nieuwkerk?

NRC gaf eind 2023 Matthijs van Nieuwkerk alle ruimte zodat hij weer aan slag kon gaan bij RTL, via redacteur ‘Geestelijk Leven’ Karel Smouter. Concurrent Volkskrant had tenslotte het ellendig gedrag van Van Nieuwkerk onthuld (met voornamelijk anonieme bronnen), en NRC gaf de zondaar zijn gewenste biechthoke. Het rapport-Van Rijn toonde aan dit te voorbarig was.

Bij de kwestie-Arib was het precies andersom: NRC kwam met de onthullingen, vanuit hoofdzakelijk anonieme bronnen, en bleef daarna hameren op haar onaanvaardbaar gedrag, Volkskrant koos partij voor Arib. Het rapport over haar functioneren bleef tot op heden geheim, louter gevolgtrekkingen werden openbaar.

Slopen

Nu is er Adriaan ter Braack of Sjamadriaan. Hij begon met aanvallen op ongefundeerde wetenschappelijke claims op Instagram (60.000 volgers) en Twitter (bijna 40.000); vooral gericht op uitingen in sociale media van de ‘influencers’, maar hij breidde zijn ‘holistische sloopkogel’ uit naar reguliere media.

In een vraaggesprek met de Volkskrant zegt Adriaan dat zijn motivatie op zijn 17e jaar – 20 jaar geleden – werd gezaaid toen zijn vader die aan de ziekte ALS leed zijn toevlucht nam tot nepgenezers. Citaat over zichzelf: “Ik was slim, maar ook chaotisch en ik heb ADHD. Het was een bende in mijn hoofd, tot ik in 4 VWO wiskunde leuk begon te vinden. Vooral goniometrie; dat gaat over hoe cirkels werken en hoe je die omzet naar formules. Er klikte toen iets in mijn hoofd, er kwam zo’n rust over me heen. Een formule is namelijk puur en niet afhankelijk van interpretatie.”

Hij werkte voor populair wetenschapsblad Quest, en vertrok daar teleurgesteld met andere redacteuren na aanstelling van een verkeerde nieuwe hoofdredacteur door uitgeverij Hearst. Ter Braack begon voor zichzelf, zonder last van boven hem gestelden.

Neo-religie heeft zijn aandacht, hij begrijpt de oorsprong van de toevlucht door mensen en stelt scherp: “Bij de kerk is er nog een gemeenschapsgevoel, bij westerse spiritualiteit draait het alleen om jezelf.”

Hij gaat hij er hard in: “Ik ben geen verbinder.” Zo ging hij na kritiek op zijn werkwijze prompt een strijd aan met Rosanne Herzberger, toen columnist van NRC en biomedisch onderzoeker en nu politicus voor NSC en verbonden aan De Nieuwe Denktank.

Recent moest ook dagblad Trouw het ontgelden bij de Sjamadriaan, vanwege claims over gezondheid van koud baden en douchen, een onderwerp waarin Adriaan zich heeft vastgebeten. De NPO werd doelwit vanwege een programma met onjuiste wetenschappelijke claims.

‘Lulkoekebakkers’ als rode lap

Bij het éénjarig jubileum publiceert Adriaan voor de 8.600 abonnees een nieuwsbrief met reflectie. Hij erkent dat hij vatbaar is voor de “modus ophef operandi…Mijn bloed kookt als ik weer eens een lulkoekebakker zie roepen dat je door grounding (met je blote poten in het gras staan) van je eczeem afkomt….Ik kan er makkelijk mee scoren, maar ben ik dan niet even goed angst aan het zaaien? Wat bereik ik ermee?” Conclusie: “Laat marginale mafkezen in de marge.” Nu probeert hij algemene trends te behandelen van bronnen met tenminste 10.000 volgers of lezers/abonnees.”

Net als bij veel journalisten zijn immers te weinig distantie en te veel persoonlijke betrokkenheid een probleem: “Ook heb ik gaandeweg moeten leren onderscheiden of ik iets door de mangel haal vanwege mijn eigen ergernis of omdat ik bepaalde desinfo daadwerkelijk schadelijk vind. Een combi van beide is top, alleen het eerste is geen optie, dan wordt het een persoonlijke vete. Daar viel ik eerder nog wel eens voor, nu kan ik wat meer afstand nemen en dat is ook wel eens prettig.”

Adriaan is tegenstander van de gewoonte om mensen met vreemde niet onderbouwde claims toch aan het woord te laten, bijvoorbeeld als journalistieke wederhoor door kranten of in debatten voor kletsshows op televisie:

“Op de NPO, in de kranten, in tijdschriften, noem maar op. Redacteuren zijn blijkbaar van mening dat als iets speelt in de maatschappij, het direct een podium moet krijgen. Onzin van Instagram of TikTok wordt klakkeloos zendtijd geschonken, zonder ook maar even te kijken of de mensen die opgevoerd worden niet gewoon aantoonbaar flauwekul roepen.

Vooral talkshows blinken hier wat mij betreft in uit. En wat het erge is: als ik zelf word uitgenodigd en expliciet zeg dat ik absoluut niet aan tafel ga zitten met een anti-wetenschappelijke onzinverkoper, reageren ze verrast of proberen ze vlak voor tijd alsnog een lulkoekebakker aan tafel te krijgen, zoals bij de eerste en laatste keer dat ik aanschoof bij Op1.”