Afgelopen weekend zijn de parlementsverkiezingen in Slowakije gewonnen door de populistische pro-Russische Smer-SD van Robert Fico. In aanloop naar die verkiezingen is volop desinformatie verspreid door politici en via pro-Russische social media-accounts. Waarschijnlijk anonieme fake accounts.

In de talkshow WNL op Zondag (1/10/2023) kwam het tussen de voor- en tegenstanders van anonimiteit op sociale media helaas niet tot een gesprek. Inmiddels is het noodzakelijk om dit gesprek wel met elkaar te voeren, want sociale media zijn de ‘agora’ van onze democratie – de plek waar burgers hun gedachten vormen over de maatschappij die zij willen.

Voorstanders van anonimiteit op sociale media wijzen er terecht op dat dit goed is voor de vrijheid van meningsuiting en bescherming biedt aan bijvoorbeeld klokkenluiders en kritische journalisten. Maar het is de vraag of deze ‘baten’ van anonimiteit opwegen tegen de ‘kosten’ van scheldpartijen, pesten, bedreiging (van politici) en (door staten geïnitieerd) nepnieuws. In Europese landen met een functionerende rechtsstaat lijkt het antwoord op deze vraag ‘nee’ te zijn.

Drie argumenten tegen anonimiteit

1. De eerste reden is een principiële en vraagt om erkenning dat sociale media integraal onderdeel zijn van de publieke ruimte. De normen die gelden in de fysieke publieke ruimte, moeten dus gespiegeld worden in de virtuele publieke ruimte. Zoals iedereen zich vanaf 14 jaar op straat moet kunnen identificeren als de politie daarom vraagt, zo zou online jouw identiteit verifieerbaar moeten zijn.

2. Een tweede reden is dat anonimiteit leidt tot wangedrag. In een volgens Google Scholar inmiddels meer dan 6.000 keer geciteerd artikel van John Suler uit 2004 wordt het begrip ‘the online disinhibition effect’ gemunt. Online anonimiteit leidt tot een dissociatie van onze echte zelf, hetgeen bevordert dat we meer van onszelf prijsgeven dan wel wangedrag vertonen.

Je kunt je afvragen of dat eerste wenselijk is, maar het laatste is zeker bezwaarlijk. Velen van ons hebben geen drankje nodig om onze inner-Mr. Hyde op de maatschappij los te laten, zolang we dit anoniem kunnen doen. Dit vervelende trekje van de mens geldt ook offline, maar is online vele malen sterker.

3. Een derde, meer pragmatische en prangende reden is dat met de opkomst van AI het aantal op mensen lijkende bot-accounts op sociale media fors zal toenemen. Met alle gevolgen voor desinformatie, manipulatie, polarisatie en, derhalve, voor onze democratie.

Er zijn technieken om bots te herkennen en te verwijderen, maar dan hebben ze vaak al schade aangericht. Veel eenvoudiger is het om ze niet toe te laten. Bots hebben geen BSN of paspoort en krijgen dus geen social media account. Stel je eens voor dat een autonoom voertuig zonder eigenaar of chauffeur vrij zou mogen deelnemen aan het verkeer en niet ter verantwoording kan worden geroepen als dit voertuig een aanrijding veroorzaakt. Als dit offline ondenkbaar is, waarom accepteren we dit online wel?

ID beheren met een app

Hoe zit het dan met de vrijheid van meningsuiting en bescherming van klokkenluiders en onderzoeksjournalisten? Vrijheid van meningsuiting en privacy zijn grondrechten. Pseudoniemen op sociale media moeten wel toegestaan zijn, maar ze moeten te allen tijde herleidbaar zijn tot een officiële identiteit. Dit kan door een gespecialiseerde betrouwbare derde partij het pseudoniem te laten koppelen aan bijvoorbeeld een BSN.

De app Yivi SIDN benadert het idee van zo’n trusted third party app. Deze open source app van SIDN maakt het mogelijk om aspecten van je identiteit te delen met een organisatie, zonder de rest van je gegevens te delen. Je kunt met Yivi bijvoorbeeld laten zien dat je ouder bent dan 18, zonder je geboortedatum of je paspoortnummer te onthullen. Met zo’n betrouwbare derde partij heeft noch Big Tech, noch de overheid, toegang tot de identiteit achter een sociale media account zonder de tussenkomst van het recht. Tegelijkertijd leidt de wetenschap dat we in een rechtsstaat ter verantwoording geroepen kunnen worden, geheid tot minder wangedrag online.

Hoe verloopt de overgang?

De vraag is dus niet of anonimiteit moet worden opgeheven, maar hoe. Wie vertrouwen we de rol van ‘trusted third party’ toe? Hoe borgen we juridisch de omstandigheden waaronder deze identiteit kan worden opgevraagd en door wie? En hoe loopt het transitiepad naar sociale media zonder anonimiteit?

Anonimiteit opheffen zonder te vervallen in een surveillance society kan zowel technisch als organisatorisch. Zo’n besluit vereist dat we de groeiende online wereld beschouwen als een integraal onderdeel van de ‘echte’ wereld met bijbehorende publieke waarden. En het besef dat een gezonde democratie floreert in een gezonde publieke ruimte, offline en online.

*) Haydee Sheombar is consultant en onderzoeker digitale transformatie aan de Rotterdam School of Management van de Erasmus Universiteit. Een versie van dit artikel verscheen eerder bij NRC.