Een ding is zeker: de bouwers van systemen voor kunstmatige intelligentie hebben te weinig aandacht besteed aan moreel besef. Het spreekwoord ‘gestolen goed gedijt niet’ moet ze zijn ontgaan toen ze besloten dat illegale downloads van beelden en teksten geschikt waren voor het trainen van hun product.

Reuze handig, want met gestolen spullen lijk je te kunnen doen wat je wilt. Reuze praktisch, want de schepper van een artistiek werk kan geen vragen stellen als die van niets weet. En reuze goedkoop, want voor dit hergebruik krijgen de oorspronkelijke maker en uitgever/producent geen cent.

Google, Microsoft, OpenAI en andere ontwikkelaars van deze modellen zouden zich diep moeten schamen voor dit spieken en stelen. Juridische afdelingen kunnen met droge ogen beweren dat het trainen van hun taalmodellen past binnen de Europese regelgeving over datamining, maar dat is een drogredenering.

Het illegaal plunderen van creatief werk gebeurde al ver voor de totstandkoming van die wetgeving. De opt-outregeling, waarmee makers zich zouden kunnen beschermen, functioneert niet. En de werking van de taalmodellen is een bedrijfsgeheim, de training is ondoorzichtig en het eindresultaat is een commercieel product. Bij een commercieel productieproces hoort een faire vergoeding voor iedereen die eraan bijdraagt.

Bijsluiter noodzakelijk

Jarenlang was de ontwikkeling van taalmodellen voor creatieve toepassingen het werkterrein van experts en liefhebbers. Voor zover er regels en richtlijnen bestaan, zijn die gebaseerd op kleinschalig gebruik. Met de introductie van ChatGPT als hulpje voor werkstukken, sinterklaasgedichten en allerhande teksten is de doos van Pandora geopend. Wie een vraag kan stellen, krijgt antwoord in grammaticaal keurige zinnen. Om te constateren dat er soms onzin staat is expertise nodig, want de taalmodellen spreken inmiddels verleidelijk genoeg om de kritische geest te verdoven.

Dat risico is reëel genoeg om een bijsluiter te verlangen bij deze snacks vol geautomatiseerde taal. Waarschuw als een tekst deels of helemaal is opgesteld met de inzet van kunstmatige intelligentie, net zoals bij overheidsbrieven die zijn vervaardigd in een geautomatiseerd proces zonder dat er een ondertekenaar aan te pas komt. Bij beelden en teksten met een creatief karakter past vermelding van de maker, vaak als verplichting en anders als goed gebruik. Dit moet net zo vanzelfsprekend zijn bij de producten van kunstmatige intelligentie. Bronvermelding is op zijn minst een kwestie van fatsoen.

Leven van creatief werk

De Auteursbond is de belangenbehartiger van Nederlandse schrijvers, vertalers en aanverwante schrijvende creatieve beroepsgroepen. Net als fotografen, regisseurs en acteurs leven schrijvers van hun werk. Het auteursrecht van onze leden zorgt ervoor dat zij zelf exclusief mogen beslissen welk gebruik is toegestaan. Zo zijn er leden die hun romans niet willen laten verschijnen als e-boek en dan komt zo’n titel niet in de catalogi van Kobo, Kindle, Google en Apple. Als robots aan de haal gaan met de scheppingen van creatieve makers kunnen zij hun brood niet meer verdienen en zal er weinig nieuw werk verschijnen.

Helaas is de overtuigingskracht van fatsoen beperkt, zowel bij gebruikers als bij de ontwikkelaars van kunstmatige intelligentie. Het vlees is zwak en het gemak van misbruik wint het van moreel inzicht. Wetgeving over transparantie en vergoedingen is daarom nodig als steuntje in de rug, zoals ook bepleit door de European Writers Council. Bij deze vertegenwoordiger van ruim 150.000 schrijvers is de Auteursbond aangesloten. Zonder zulke wetgeving dreigen jarenlange processen over schending van auteursrechten en aansprakelijkheid, want makers laten zich niet beroven van de rechtmatige opbrengsten van hun werk.

In de Europese Unie zijn de eerste stappen gezet, maar het verzet van de bedrijven achter kunstmatige intelligentie is groot. Is dat de traditionele ondernemersreflex bij elke ingreep die geld gaat kosten of is er toch ergens het besef dat de schaal van de diefstal onthuld zal worden zodra de modellen en hun bronnen open moeten voor verantwoording?

Nederland is in dit politieke debat van betekenis als land met een relevante en grote creatieve sector, dus hier ligt een opgave die het demissionaire kabinet zorgzaam moet overdragen aan de volgende ministers van Cultuur en Justitie.

Bezielde intelligentie

En wij, schrijvers en lezers? Onze fascinatie met kunstmatigheid kent een lange geschiedenis, van de Bijbelse golem tot robots en androids in sciencefiction, waarbij altijd het gevaar loert dat de mens het onderspit delft. Tot nog toe wint bezielde intelligentie het van kunstmatige intelligentie als het er echt op aan komt.

Tegelijkertijd nemen de producten van technische vooruitgang niet alleen handwerk maar ook denkwerk over. Renteberekeningen, spellingscontrole, gezichtsherkenning, we kunnen het aan de door ons ontworpen systemen overdragen. Kunstmatige intelligentie geeft antwoord op vele vragen en kan creatief werk ondersteunen. Dat werkt alleen goed als we de resultaten begrijpen en kunnen beoordelen. En als we inzien wanneer we wel en juist niet een geautomatiseerd systeem kunnen inzetten.

Bedenkers van nieuwe technieken zoeken de grenzen op, het is aan anderen om het werkgebied af te bakenen. Laten we daarbij ook onze eigen gretigheid beteugelen. Gemak dient de mens, maar soms levert gemak teleurstellende resultaten. Schrijfrobots kunnen supersnel handelen op basis van onuitputtelijke kennis, maar hoe complexer de vraag, des te holler het resultaat.

Creatief geschreven werk heeft de ware menselijke bezieling nodig, of het nu gaat om een scenario, een column of een toespraak. Houd als lezer dus uw professionele schrijvers in ere, lees hun werk. Als zij een nieuwe roman per jaar kunnen schrijven, heeft u daar meer plezier van dan van twaalf snacks uit de automaat van ChatGPT.

Marloes van Rossum is jurist bij de Auteursbond
Miro Lucassen is journalist en voorzitter van de Auteursbond (foto: Tessa Witvoet)

Dit artikel verscheen eerder in NRC