NPO, RTL/Talpa en mediahuizen als DPG Media willen Nederlanders een datakluis aanbieden zodat iedereen individueel zijn eigen persoonsgegevens kan beheren. Het idee is nog ruw, maar krijgt al volop kritiek, onder meer van Heleen Janssen. Die kritiek vind ik even terecht als voorbarig.

Bedrijven als TikTok, Facebook, Google en Amazon, maar ook duizenden winkels en krantensites dichter bij huis reduceren mensen tot dataprofielen. Op basis van deze profielen beïnvloeden ze onze informatievoorziening en ons surf- en koopgedrag, en dat doen ze meer dan ons lief is. Veel intensiever en bedreigender nog controleren en sturen totalitaire staten hun burgers. China is de onbetwiste koploper in digitale controle.

In het Amerikaanse model is de private sector grofweg de baas over persoonsgegevens, en in Azië de overheid. Europa volgt vooralsnog het Amerikaanse model. Toch is er ook een derde weg mogelijk: die derde weg verbiedt datakluizen niet, maar biedt een optie waarbij burgers de baas worden over hun eigen dataverwerking.

Verbod stuit op onze ondeugden

Ja, er is veel te zeggen voor een verbod op dataverwerking. Want is een eenvoudig verbod niet te prefereren boven de komst van datakluizen? Kunnen we bedrijven en overheden ervan weerhouden om met apps en websites persoonsgegevens te verwerken en grenzeloos te gebruiken?

Een verbod stuit echter op het probleem dat we verslaafd zijn geraakt aan zogenaamde 'gratis' digitale diensten. We hebben oogkleppen op waardoor we de ellende die het gebruik van gratis diensten teweeg kan brengen, niet zien. Net zoals we autoritjes, vliegvakanties, vlees eten en afwasmachines niet opgeven, ondanks de naderende klimaatcatastrofe.

Hebzucht, ijdelheid, gemak: het zijn deze ondeugden die, naast deugden, een constante vormen in de geschiedenis van de mensheid. Ondeugden ook die zich niet laten beteugelen. We negeren het feit dat bedrijven ons gedrag sluipenderwijs steeds heviger beïnvloeden, en we genieten van het gemak van de online diensten. Want hoeveel moois brengt het internet niet?

Europese paspoort-app

Dus gaan we mee in de 'vooruitgang'. Om burgers zelfbeschikking te bieden over hun officiële gegevens, bouwt de Europese Commissie aan de Europese digitale identiteit, de zogeheten eID. We slaan straks allerhande documenten, van paspoort en doktersrecepten tot belastingaanslagen, op in een app of digitaal dossier, de 'wallet'. We kunnen die gegevens op aanvraag delen door in te loggen wanneer we bij overheden én bedrijven van diensten gebruikmaken. Succesvol internationaal gebruik van het covid-vaccinatiebewijs stimuleert Brussel om de ontwikkeling van de eID door te zetten.

De eID ontmoet ook argwaan, met filosoof Maxim Februari als bekende criticus. De zorg dat we straks mogelijk grenzeloos persoonsgegevens delen, is terecht. Er kan immers vreselijk veel misgaan als we met één klik belangrijke gegevens delen, die bovendien kunnen worden gestolen.

Het feit dat straks niet alleen EU-lidstaten, maar ook bedrijven zo'n 'eID wallet' mogen laten certificeren in de Europese Unie, brengt extra risico's met zich mee. Want overheersen dan toch Apple en Google de eID-markt?

De 'datakluis' lijkt qua techniek op de eID. In Nederland nemen tv-zenders en uitgevers inmiddels het voortouw in het aanbieden van persoonlijk beheer van surf- en appgegevens. Wie een datakluis neemt, beslist zelf met wie hij gegevens deelt. Nu bepalen bedrijven dat, wat leidt tot vergaande profilering en gedragssturing.

Oppervlakkige kritiek journalisten

Heleen Janssen schetst allerlei risico's van datakluizen, waaronder misbruik van gegevens, meer commercie en kennisgebrek bij individuen. Het vervelende is: ze heeft volkomen gelijk. Echter, nu data godsgruwelijk belangrijk worden voor onze individuele en collectieve levens, zit er niets anders op dan meer zelfbeschikking te krijgen over onze gegevens, en van jongs af aan te leren om terughoudend met het delen van data.

Hoewel ik geloof in de goede bedoelingen van initiatiefnemers van datakluizen bij Talpa (Arno Otto) en de NPO (Martijn van Dam), zijn voorwaarden noodzakelijk. Daar ligt een taak voor het parlement en voor journalisten. Veel journalisten blijven achter bij hun bazen wat betreft kennis én kritische benadering van datagebruik.

Voor een goed functionerende democratie is beter onderzoek naar - en beteugeling van - datamacht vereist. Nu klinkt er vooral oppervlakkige kritiek. Alleen als wetenschappers en journalisten gedegen onderzoek doen en pijnpunten blootleggen, kan een betere data-infrastructuur ontstaan. En alleen dan zullen individuen en coöperaties die straks databankieren, ons ten dienste staan.

Algoritmes anders toepassen

Bij een goede data-infrastructuur hoort ook beheersing van algoritmes. Journalisten en filosofen schilderen computeralgoritmes af als ultiem kwaadaardig, maar de 'humane algoritmes' in de hersenen van heren als Poetin, Trump, Baudet en sommige belastingambtenaren, brengen vooralsnog meer ellende teweeg dan die van computers. En we kennen evenmin de algoritmes waarmee opinieleiders dagelijks opvattingen en gedragingen sturen in columns, kletsshows en tweets.

Ongecontroleerde toepassing van algoritmes en big data kan schadelijk uitpakken, maar het kan ons ook grote sprongen voorwaarts brengen. Algoritmes kunnen bijvoorbeeld nuttig zijn voor de gezondheidszorg, bij het stellen van diagnoses en het vinden van remedies. Zo kunnen we van ziekten als ALS wellicht de oorzaken ontdekken wanneer we van veel patiënten en familieleden jarenlang data verzamelen. Het langdurig monitoren van patiëntengegevens op internationale schaal gebeurt nu al voor het Nederlandse ParkinsonNext, een initiatief van hoogleraar Bas Bloem.

Straks kunnen we algoritmes ook inzetten op persoonlijke data die we in eigen beheer houden. Dan kunnen we bijvoorbeeld onze keuzes voor voeding, scholing en dagritme gedeeltelijk op inzichten uit algoritmes baseren. We kunnen data ook inzetten in coöperatief verband, zoals bij patiëntenverenigingen en wijken voor betere zorg en leefomgeving.

Dus ja, datakluizen - een wat ongelukkig woord - roepen doemscenario's op. Net als elke technologische verandering brengen ze ook potentiële ellende met zich mee. Het is echter aan ons om de risico's te beperken en de positieve mogelijkheden van zelfbeschikking over data te benutten, hoe lang en moeizaam die weg ook zal zijn.

*) Peter Olsthoorn is historicus en onderzoeksjournalist. Hij promoveerde in 2021 aan de Vrije Universiteit op het onderwerp zelfbeschikking over data. Dit opinieartikel verscheen op 17 november 2022 in de Volkskrant