Het Wob-verzoek over Wolfsen ziet er netjes uit dankzij de Wob-generator, ontwikkeld onder onze Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ), nog evenzeer te gebruiken nu de Wet Open Overheid (Woo) de opvolger is van de Wet openbaarheid bestuur.

Daar de beantwoording van dit Wob-verzoek door Justitie zo lang duurde, was vanaf 1 mei 2022 plotseling de Woo van toepassing. Veel maakte het niet uit, want ondanks de fraaier geformuleerde principes over open bestuur zijn er voor autoriteiten onder de Woo net zo veel uitvluchten mogelijk om informatie achter te houden als onder de Wob. Daar is ook in dit geval ruimschoots gebruik van gemaakt.

Politieke benoeming

Aleid Wolfsen is in 2016 benoemd tot voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), vanuit zijn lidmaatschap van de raad van advies van de AP. Ofschoon de AP een onafhankelijke toezichthouder dient te zijn, is de benoeming gepolitiseerd. Zijn voorganger was Kohnstamm van D66. De huidige voorzitter van de Raad van Advies van de AP is Alexander Pechtold, ook chef van de rijbewijzen (CBR) en commissaris van Nederlandse Loterij. Kohnstamm zei al dat er veel deskundiger kandidaten waren dan hij maar zijn ‘politiek profiel’ gaf de doorslag.

Kohnstamm bouwde gestaag gezag op, Wolfsen niet. Hij kreeg regelmatig kritiek, vooral vanwege zijn wijze van leiding geven en in het bijzonder de omgang met deskundig personeel. Ook KPMG en de Ombudsman maakten gewag van zijn organisatievermogens. Een deel van de experts vertrok om die reden, ze konden niet omgaan met de eigenzinnigheid van Wolfsen.

We vermoedden dat bij de herbenoeming van Wolfsen tenminste de beoordeling van zijn functioneren een rol zou spelen. Een tweede reden voor het Wob-verzoek was de destijds juist begonnen kabinetsformatie voor Rutte IV vanaf maart 2021. PvdA-prominenten speelden een belangrijke rol en de PvdA was nog geruime tijd in beeld als coalitiepartner. Had dit invloed op de herbenoeming van de PvdA’er door de VVD-minister?

Voordeel van tijdnood

Dat laatste kon officieel geen rol spelen. Immers, de herbenoeming moest al per 1 februari 2021 worden bekrachtigd, of niet. Uit de stukken blijkt dat dit ook het ministerie zelf verraste en nog in de maanden na februari de nodige correspondentie omtrent herbenoeming is uitgewisseld. In juni 2021 was er nog intensieve uitwisseling van opvattingen, maar dat kon in feite een besluit niet meer beïnvloeden:

‘Daarnaast heb ik enige zorgen rondom het proces, dit omdat de brief door de pSG al is verstuurd aan de AP, terwijl formele besluitvorming in de MR nog moet plaatsvinden. Benoemingen zijn vaak geen bespreekpunt in de MR, maar ik heb in mijn ambtelijke loopbaan meer dan eens meegemaakt dat een benoeming toch is afgeketst door de MR.’ [MR = Ministerraad en pSG = plaatsvervangend Secretaris-Generaal J&V) 

In de laatste week van januari 2021 wordt nog een slag om de arm gehouden over herbenoeming, maar het is ‘too little, too late’: ‘Ook moet al worden nagedacht wanneer de uitkomst van de gesprekken ertoe zal leiden dat we alsnog negatief adviseren tav de herbenoeming. Tot slot zal ook de voorzitter hierover geïnformeerd moeten worden. Hij dient voor 1 februari in beginsel bericht te ontvangen dat hij nog niet wordt voorgedragen en waarom.’

De openbaarmaking

De Woo-openbaarmaking komt van de huidige minister van Rechtsbescherming, Franc Weerwind, maar behelst het werk van zijn voorganger Sander Dekker (VVD). Het besluit zelf stelt:

‘Ik maak de documenten met nummers 20, 30 en 42 openbaar. De documenten met nummers 1 t/m 12, 14 t/m 19, 21 t/m 29, 31, 32, 34 en 36 t/m 41 maak ik gedeeltelijk openbaar. Het document met nummer 35 is reeds openbaar. Het document met nummer 13 valt buiten de reikwijdte van uw verzoek…’

Dus van de 42 documenten zijn er drie geheel openbaargemaakt, en een vierde was al openbaar. Uit een deel van de stukken zijn louter persoonsgegevens gewist. Ingrijpender is het begrip ‘persoonlijke beleidsopvatting’ dat bij Woo-verzoeken stelselmatig en veelal eenvoudig door overheden wordt ingeroepen om openbaarmaking te voorkomen.

In dit geval voor ongeveer de helft van de documenten. Hier geldt volgens de minister: ‘Het is van belang dat ambtenaren intern vrij met elkaar van gedachten moeten kunnen wisselen over beleidskeuzes. Een zekere mate van veiligheid is nodig om te kunnen komen tot een effectieve besluitvorming te kunnen komen.’

Dit is begrijpelijk: volkomen transparantie slaat dood en leidt ertoe dat ambtenaren in een panopticum moeten werken. Gevolg van te grote openheid over (digitale) schriftelijke stukken is dat iedereen gaat bellen. En daarop een logisch stap dat behalve sms en WhatsApp ook telefonie vastgelegd en gearchiveerd moet worden, dus opgenomen.

Wolfsen wint

Maar in dit geval is er veel informatie achtergehouden. Hoe het functioneren van Wolfsen is beoordeeld blijft buiten de openbaarheid, want ‘in deze documenten staan standpunten en overwegingen die zien op het persoonlijk functioneren van de voorzitter met betrekking tot zijn functie. Gezien de aard van deze informatie zou openbaarmaking van deze onderdelen een inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van de voorzitter’.

Hier heeft Wolfsen een maandenlang pleit bij Justitie en Veiligheid gewonnen. De Wob-ambtenaren betoonden behalve hun geduld ook fatsoen met een maandelijkse melding aan mij van vertraging, omdat betrokkenen hun oordeel mochten geven over de openbaarmaking. Deze berichten lezen als uitingen van groeiende wanhoop van de Wob-experts, maar dat is een oordeel vanuit ‘the eye of the beholder’

Kortom, de Woo is niet zaligmakend. De belangrijkste conclusie hieruit is dat Wob-besluiten genomen zouden moeten worden door een zelfstandig orgaan. Nu zijn de juristen van de afdeling onderhevig aan de doofpotbeginselen van hun leidinggevende ambtenaren en (ex-)minister.

Betrokkenen niet geraadpleegd

Het meeste relevante uit de stukken is dat ‘stakeholders’ niet (tijdig) om hun mening is gevraagd inzake de herbenoeming. Wie dat precies zijn wordt niet duidelijk. Zoals vrijwel niets duidelijk wordt uit de openbaarmaking.

Onthullend is dan de ambtelijke uiting aangaande ‘het al dan niet consulteren van stakeholders. Hij geeft aan dat we dat alleen moeten opnemen indien dat nog van invloed kan zijn op de benoeming. In dat geval dienen we dat ook te vermelden bij de vervolgstappen.

Mij lijkt dat we het inderdaad achterwege kunnen laten. Indien de psg/sg, drb en minister geen bezwaren hebben, hebben we de belangrijkste stakeholders al mee. Indien er inderdaad nog bezwaren “uit het veld” zouden komen zoals eerder werd gezegd, lijkt me dat een nieuwe situatie die we alsdan moeten bekijken. Ben jij het daar mee een?’

Kortom, als de drie bazen van het ministerie – secretaris-generaal, de plaatsvervanger en de minister – geen bezwaren koesteren dan wil het ministerie geen punt maken van eventuele bezwaren van andere belanghebbenden. 

Geen tegenkandidaten

Ook is het informatief te lezen dat de toezichthouder niet op grote afstand van het departement functioneert. ‘Met de heer Wolfsen zijn de afgelopen jaren intensieve gesprekken geweest over de financiën en ontwikkeling van de organisatie.’

Geestig is dat op m’n vragen over herbenoeming in maart 2021 de antwoorden niet bekend zijn: hoe verloopt de herbenoeming precies en kunnen tegenkandidaten zich melden. Het antwoord luidt uiteindelijk dat dit alles vóór 1 februari had moeten plaatsvinden, met een eventueel besluit om Wolfsen niet te herbenoemen.

De herbenoeming moest in juni 2021 door de ministerraad; een hamerstuk. Nog tot augustus 2026 blijft Aleid Wolfsen de baas van de Autoriteit Persoonsgegevens. Daar hoort salarisschaal 19 bij, de hoogste voor de overheid, voor zo’n 10.000 euro per maand vanaf het zesde jaar, plus alle extra’s inzake de Rijks-cao.