Samenvatting markt VoetbalTV

Oktober 2016: start VoetbalTV naar een idee van Roeland Stekelenburg, ingebracht bij de KNVB

Maart 2017: begin besloten test met vijf verenigingen

Augustus 2017: uitbreiding test

Juli 2018: formele oprichting VoetbalTV BV door KNVB en Talpa, gevestigd bij Talpa in Amsterdam

Februari 2018: test met Zaterdag Eerste Klasse A.

September 2018: definitieve start met 50 clubs; 2.300 wedstrijden per maand waarvan 800 met spelers van 13 tot 16 jaar (B- en C-junioren)

Januari 2020: 153 deelnemende clubs, maandelijks 2500 tot 3000 wedstrijden opgenomen en uitgezonden; 520.000 gebruikers van de app

September 2020: rechtbank Midden-Nederland spreekt bankroet VoetbalTV uit
April 2021 overeenkomst met schuldeisers, faillissement opgeheven

Data conflict  AP en VoetbalTV

5 december 2018: AP stelt onderzoek in

15 mei 2019: voorlopig onderzoeksrapport AP

6 november 2019: definitief onderzoeksrapport AP

22 november 2019: AP uit voornemen tot handhaving

20 mei 2020: VoetbalTV maakt zaak aanhangig bij Rechtbank Midden-Nederland

16 juli 2020: boete AP voor VoetbalTV van 575.000 euro

12 oktober 2020: zitting rechtbank

23 november 2020: uitspraak Rechtbank Midden-Nederland

Startup onder de radar

De start van VoetbalTV, aangekondigd door de KNVB in 2017, haalt de media nauwelijks. Terwijl sprake is van een majeure innovatie en een opvallende samenwerking met Talpa. In het voorjaar van 2017 al maakt de KNVB bekend met vijf verenigingen de technologie van VoetbalTV te gaan testen: Smitshoek, sv Hoek, AFC, HEDW en Beek Vooruit.

In augustus 2017 wordt de test uitgebreid met naar verwachting 50 tot 100 verenigingen eind van het seizoen 2017/2018. Wedstrijden worden uitgezonden op VoetbalTV.nl, en de app noch Talpa zijn in beeld. Per club moeten kijkers registreren en inloggen, zo staat er.

Talpa doelstellingen

Eind november 2017 kondigt de KNVB aan samen met Talpa Network VoetbalTV te introduceren, voor zowel live uitzending van wedstrijden als sociaal platform voor de amateurvoetballers om fragmenten te delen en daarop te kunnen reageren.

KNVB en Talpa benadrukken het plezier voor spelers om te delen, voor familieleden om op afstand hen te kunnen volgen; plus de uitbreiding van mogelijkheden voor analyse van wedstrijden door coaches. John de Mol draagt bij met het volgende citaat:

‘Dankzij adembenemende technische ontwikkelingen kunnen wij de consument op ieder moment van de dag bieden wat hij of zij persoonlijk de moeite waard vindt. Natuurlijk hoort sport daarbij, met voetbal voorop. De charme van VoetbalTV zit bij de amateurstatus van de spelers die hun opa’s en oma’s en al hun vrienden kunnen laten meegenieten,  van live wedstrijden, samenvattingen en alles wat er bij hoort.’

Jan Dirk van der Zee,  KNVB-directeur amateurvoetbal, verzwijgt dat Talpa meedoet uit commerciële overwegingen: ‘Talpa Network beschikt over de benodigde kennis, ervaring en slagkracht om een complex project als dit zorgvuldig te kunnen uitrollen, zowel technisch als creatief.’

Betrokkenen bij VoetbalTV van afgelopen jaren noemen wel een aantal redenen. Talpa wil:

1. een online format exploiteren voor reclame op grond van meer profilering met de database met (nagenoeg) alle Nederlanders; ook voor kruisverkoop van online Talpa-diensten zoals webwinkels;

2. TV-programma’s gaan maken, sportprogramma’s zoals met de mooiste doelpunten van de week tot human-interest met spelers en coaches;

3. Dit multimediaformat perfectioneren voor toepassing in andere sporten in Nederland, en voor de export.

Vlot testen

De KNVB kent intern geen fundamentele discussie over VoetbalTV, mede als gevolg van de hiërarchie en traditioneel vertrouwen in bestuurders. Henk Bolhaar, lid van de KNVB Ledenraad: ‘Het voorstel voor VoetbalTV kreeg unanieme instemming, want Van der Zee stond erachter met goede argumenten.’

Dat geldt ook voor de individuele clubs die meedoen aan VoetbalTV. In de ledenvergadering van Vogido in Enschede (‘Voor Ons Genoegen Is Dit Opgericht) werd tegen de introductie van VoetbalTV geen enkel bezwaar gemaakt, herinnert voorzitter Theo Busch zich: ‘Hoe gaat dat…van de duizend leden komen er tachtig op de vergadering en als het bestuur zegt dat het goed is voor de club, wordt dat goedgekeurd.’

In maart 2018 brengt de KNVB weer een positief bericht over VoetbalTV uit: de test met 15 verenigingen in de Eerste Klasse A West 1, met toegang tot de app voor 50 leden toegang bij clubs. Nu komt Voetbal TV commercieel beschikbaar.

Platform, camerasystemen en  ontwikkeling van de app zijn volledig voor rekening van VoetbalTV, die dus ook eigenaar blijft. Clubs betalen verbinding en installatie, geschat op gemiddeld 4.000 euro, en betalen jaarlijks 1.200 euro inclusief BTW, eventueel later meer voor een ‘premiumversie’. 

Media agenderen privacy

Bij aanvang van VoetbalTV zei Van der Zee dat de KNVB ook juridische aspecten als privacy en beeldrechten ging onderzoeken. Hij neemt direct een voorschot op de goede afloop: ‘Ook nu worden langs de lijn van de amateurvelden doorlopend foto’s en video-opnames gemaakt en worden die beelden op grote schaal gedeeld via social media.’

VoetbalTV gaat het juist wel goed regelen, oppert hij. Bij de officiële aanvang met VoetbalTV in met het seizoen 2018/2019 wordt de journalistiek wakker, met oog voor innovatie en privacy. In een reportage van EenVandaag zegt NRC-journalist Wouter van Noort dat toestemming van spelers vereist is: ‘De KNVB denkt dat lidmaatschap van de voetbalvereniging daarvoor voldoende toestemming is. Maar privacyadvocaten hebben daarover grote twijfels.’

In de Volkskrant weerspreekt directeur Roeland Stekelenburg van VoetbalTV dit: ‘Bij de marathon van New York doen ze dit ook: wie meedoet, wordt gefilmd. Spelers bepalen met wie ze iets delen.’ Volgens hem is er door specialisten goed naar gekeken en zijn er voldoende waarborgen voor privacy ingebouwd.

Privacyadvocaat Christiaan Alberdingk Thijm waarschuwt echter: ‘Als je moet tekenen bij het kruisje, dan vrees ik dat het heel moeilijk wordt voor de KNVB om dit goedgekeurd te krijgen door de toezichthouder en kan er mogelijk een hele dikke boete volgen.’

Privacy vindt Stekelenburg dan een zaak van ‘de verenigingsdemocratie’, zegt hij tegen RTL. Bij bezwaren kun je met je vereniging in gesprek gaan. Die hoeft niet mee te doen. ‘Als bij jouw vereniging de grote meerderheid beslist om het wel te doen, dan heb je een beetje pech.  Dan kun je ook vragen om te spelen op een veld waar die camera’s niet hangen.’

Dan zegt een anonieme amateurkeeper tegen RTL dat hij met plezier de beelden van een met 6-3 gewonnen wedstrijd gaat terugkijken, maar ook: ‘Ik vind het leuk maar privacy is wel een probleem. We spelen in een laag elftal en hebben nergens akkoord voor gegeven.’

Fel debat, maar niet breed

Op HP/de Tijd verschijnt een vlammende opinie onder de kop ‘Big Brother en commercie vermoorden amateurvoetbal’. VoetbalTV betekent het einde van een ongedwongen potje voetballen voor je plezier: ‘Met camera’s rond de knollenvelden wordt iedere amateur een beetje prof. Straks juichen kleine jochies niet alleen als Ronaldo, maar tekenen ze met hun handen een beeldscherm in de lucht. Voetbalvaders kopen straks geen frietje voor het team, maar beginnen met tablet in de hand een verhaal over looplijnen, positionering en zonedekking.’

Stekelenburg is in podcast FC Afkicken stellig over degenen die privacybedenkingen koesteren: ‘Wij gaan er voorlopig vanuit dat je dan maar niet moet gaan voetballen. Dat klinkt cru, maar je kunt ook niet voorkomen dat er iemand met een iPhone filmt en dat rechtstreeks plaatst op Facebook. Je kunt ook niet tegen Rijkswaterstaat zeggen dat je niet gefilmd wilt worden op de weg. Dan moet je niet gaan autorijden.’ (Podcast is verwijderd)

Maar de zorgen neemt hij niet weg, integendeel. Journalistiek onderzoek van Investico gaat het verst met de kritiek op VoetbalTV, in een artikel over de datahonger van Talpa. De zwartste scenario’s worden geschetst, overigens zonder te duiden hoe schadelijk die uitpakken voor personen.

Echter, het brede maatschappelijk debat over het voor en tegen van opname en uitzending van amateursportwedstrijden blijft uit. De eenvoudige vraag luidt: rustig kunnen sporten of meer mensen met beelden laten genieten? Media die belangrijk zijn voor het voetballen, zoals AD, Telegraaf, RTL, NPO1 en vooral Voetbal International, bieden geen fundamenteel debat. Sportredacties hebben  doorgaans oogkleppen op voor maatschappelijke kwesties.

De Belangenorganisatie Amateur Voetbalverenigingen uit pas in juli 2019 ongerustheid met de vraagtekens van hoogleraar sportrecht Marjan Olfers. Zij vindt het niet vanzelfsprekend dat voetballen gepaard gaat met opnames, hoeveel beelden jongeren ook delen tegenwoordig. Ze gaat niet mee in de geruststelling van VoetbalTV dat spelers bezwaren kunnen maken tegen opname en uitzending, en dan op een veld zonder camera’s kan spelen. Of dat ze beelden kunnen laten verwijderen. Ook vindt ze de dataverwerking door Talpa eng.

Enkele van de klachten bereiken de AP. Die kondigt eind 2018 eigen onderzoek aan. Dat mondt uit in achtereenvolgens: overleg; een concept-rapport; een schriftelijke reactie van VoetbalTV; weigering van de AP tot nader overleg; een definitief rapport; bezwaren; een aangespannen rechtszaak; veroordeling met een boete; en tenslotte het vonnis in het voordeel van VoetbalTV.

Onderschatting en miscommunicatie

De reeks documenten over de zaak-VoetbalTV uit onze Wob-procedure bij de AP toont een beeld van te stroeve communicatie tussen het bedrijf en de toezichthouder die zich hard opstelt. Dat is vooral het gevolg van de werkwijze en procedures van de AP; maar ook van onvermogen om er samen uit te komen, omdat zowel AP als KNVB machtige organisaties zijn.

Onder voorzitter Aleid Wolfsen heeft de AP een cultuur ontwikkeld van een almachtige toezichthouder. Starre procedures vormen dan een opmaat tot gebrekkige communicatie met betrokken partijen. VoetbalTV meent ten onrechte dat er overleg mogelijk is. De AP voert niet enkel de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) uit, maar bepaalt ook de grenzen ervan.

Maar de miscommunicatie ligt niet enkel aan de AP. In weerwil van de beweringen van de VoetbalTV-chefs en hun aandeelhouders KNVB en Talpa dat ze ‘heel veel aandacht aan privacy hebben besteed’ blijkt een aanvankelijke onderschatting van het probleem. Lichte paniek maakt zich meester van VoetbalTV als de AP het uitzenden van wedstrijden met automatische camera’s langs de velden niet voetstoots als gerechtvaardigd belang beschouwt.

Deze aanvankelijke onderschatting is mede te wijten aan de hiërarchische cultuur van de KNVB. De professionele bondsorganisatie kan vrij eenvoudig voorstellen doorvoeren en begon met VoetbalTV zonder daar een grondige maatschappelijke discussie over te voeren, ook niet met clubs en spelers.

En Talpa waagt het erop dat, na alle geslaagde reality-en talent formats met wereldwijd succes, ook bij voetbelbeelden eventuele privacybezwaren niet opwegen tegen de wens tot deelname en delen van beelden. Inmiddels behoeft deze cultuur van John de Mol geen uitleg meer.

Bovendien blijkt dat ook het amateurvoetbal al vergevorderd is in gebruik van video voor de training van teams en individuele spelers, om talent te scholen. De vraag of je het spelplezier moet laten tarten door voortdurende opnames is voor clubs en (dus) spelers een gepasseerd station.

Privacy is geen belangrijk onderwerp in de marketing van VoetbalTV, of wellicht wel? Uit een mail aan voetbalclubs: ‘Vanuit VoetbalTV gaan we dit lopende seizoen onderzoek doen naar het effect van VoetbalTV op het spelplezier en de betrokkenheid van spelers. Dit doen we met hulp van het ministerie van VWS.’

Het woord ‘privacy’ komt in dit onderzoeksverhaal niet voor, of dat moet gevonden worden in het eufemistisch gebruik van ‘spelplezier’. Clubs die gingen meedoen aan testen en onderzoek kregen kortingen op de betalingen aan VoetbalTV. De beoogde rapportage is nooit voltooid, als gevolg van het staken met VoetbalTV, zegt een betrokkene.

Opvallend is dat het elan van de startup spoedig smoort in problemen met de AP, wat ook de sfeer van de onderneming sterk beïnvloedt: enthousiasme maakt plaats voor zure wrok van VoetbalTV en vooral de KNVB tegenover de AP, in de felste bewoordingen. De rechtbankuitspraak in het voordeel van VoetbalTV en de bijval van vele juristen dragen hieraan bij.

AP niet overtuigd

Al begin oktober 2018 vindt een eerste verkennend gesprek van de AP met VoetbalTV plaats; met directeur Stekelenburg, commissaris Meta Romers en jurist Mark Boetekees (beiden namens KNVB) en de privacybaas van Talpa. Ze leggen uit dat VoetbalTV vanaf het begin werkt met een privacy-analyse (DPIA), die aan verandering onderhevig is gezien de opbouw van het bedrijf. Er is geen onderzoek gedaan bij clubs en spelers naar privacy, bezwaren zijn niet vernomen.

Toestemming vragen aan de 1,2 miljoen leden (van wie 900.000 spelers) voor verwerking van persoonsgegevens (= de videoverslagen) is niet te doen volgens VoetbalTV. Ook wil het geen beroep op journalistiek als grondslag voor de verwerking, een uitzondering . Er is een gerechtvaardigd belang geformuleerd: een belang voor alle betrokkenen van betere informatie, meer aandacht voor mensen die de wedstrijden niet kunnen bezoeken, en plezier van de spelers. Zo’n belang telt voor iedere betrokkenen dus is het vragen van toestemming ook niet nodig

Wel moeten ouders toestemming verlenen voor hun minderjarige kinderen om het platform VoetbalTV te gebruiken, dus niet voor de opnames. Spelers doen mee in een sociaal netwerk en kunnen fragmenten met volgers delen. Beelden blijven twee maanden beschikbaar, maar verspreide fragmenten altijd. De KNVB gebruikt ook beelden voor strafzaken. Toeschouwers worden met een bordje gewaarschuwd voor de opnames, en kunnen met QR-code de privacyvoorwaarden bereiken.

Clubs krijgen aangeraden om VoetbalTV intern te bespreken. Teams (uit of thuis spelend) die niet opgenomen willen worden kunnen dat kenbaar maken en dan op een veld zonder camera spelen. Teams kunnen geheel worden uitgesloten. Zo weigert Ajax VoetbalTV voor de jeugdteams, niet vanwege privacy, maar vanwege scouting door concurrenten.

Boetekees laat nog weten het onjuist te vinden dat de AP al kritisch twitterde over VoetbalTV nog zonder er enig overleg was. De AP, onder meer bij monde van J.W. Heuver belooft dat dit niet meer zal gebeuren.

Intensief, langdurig onderzoek

Begin december 2018 kondigt de AP een onderzoek aan, vraagt zes documenten op aangaande privacywaarborgen en stelt 14 vragen. VoetbalTV vraagt vier weken uitstel voor het verschaffen van antwoorden en stukken. Die volgen half januari 2019. Daaruit blijkt dat VoetbalTV eerst ging testen en daarna de DPIA (privacy-audit) optuigde, en deze een aantal keren wijzigde.

De belangrijkste AP-vraag: waarom is het vragen van toestemming aan spelers niet werkbaar voor VoetbalTV? Antwoord: wedstrijden zijn openbaar toegankelijk, dus iedereen zou toestemming moeten geven, goed geïnformeerd over privacyvoorwaarden. Ook het benodigde identificeren, bij elke wedstrijd weer, is ondoenlijk volgens VoetbalTV.

Op ieder moment zou iedereen die toestemming kunnen intrekken, waarna opnames gestopt moeten worden. VoetbalTV vindt dit een ‘onrealiseerbare situatie’. De AP stelt dat bijvoorbeeld scholen aan alle leerlingen en ouders toestemming moeten vragen voor publicatie van foto’s en video. Volgens VoetbalTV valt onderwijs onder een leerplicht, en is een school een besloten omgeving, een voetbalterrein niet. Bovendien is er groepsdruk bij voetbalteams, waardoor vrijelijke toestemming verlenen onder druk staat. Over groepsdruk bij het vragen van toestemming heeft de Europese club van datatoezichthouders EDBP in 2019 een uitspraak gedaan

Dus eigenlijk kiest VoetbalTV voor ‘gerechtvaardigd belang’ omdat het vragen en behouden van toestemming te complex is. In normale verhoudingen zou dit het uitgangspunt zijn voor onderhandelingen met de AP. Bijvoorbeeld: kun je voor spelers wel toestemming vastleggen, want ze worden al geregistreerd in de app, en voor toeschouwers niet?

VoetbalTV heeft wel een aantal voorwaarden geformuleerd. Zo blijft de resolutie van de video van uitzendingen beperkt tot de (vage) 1280 x 720 pixels, voor analyse zijn scherpere beelden van 1920 x 1080 beschikbaar. Op de vagere beelden zijn ‘gezichten lastig te onderscheiden’ volgens VoetbalTV.

Frontale botsing AP en VoetbalTV

Vier maanden later, begin mei 2019, stuurt de AP haar conceptrapport, ondertekend door directeur Klantcontacten en Controlerend Onderzoek Gerard Bukkems. Dat rapport is zonneklaar in de afwijzing van het gerechtvaardigd belang als grondslag, want voor het spelen van voetbalwedstrijden is opname in geen geval nodig. Spelers zijn bovendien ook herkenbaar op de vage beelden.

In de reactie stelt VoetbalTV dat de opstelling van de AP, ontkenning van het gerechtvaardigd belang, haar doodvonnis betekent. Advocaat Quinten Kroes van kantoor Brinkhof stelt dat de AP een verkeerd beeld schetst van de gronden voor gerechtvaardigd belang.

Waarborgen voor privacy worden aangevuld: de mogelijkheid voor verzet is vastgelegd in een aangepast privacybeleid dat VoetbalTV eind september 2019 naar de AP stuurt. In november volgt dan het definitieve rapport van de AP, aangepast aan de reactie van VoetbalTV, maar nog steeds met de afwijzing. De AP heeft dan net haar strenge uitleg van gerechtvaardigd belang in het algemeen gepubliceerd: een commercieel belang kan nooit of te nimmer gerechtvaardigd zijn. VoetbalTV kent door de exploitatie door Talpa een puur commercieel belang.

Op 5 december (!) 2019 mag VoetbalTV komen overleggen met de AP. Advocaat Kroes legt uit dat vele juristen zich in de media negatief uiten over de uitleg van gerechtvaardigd belang door de AP. Opvallend is wederom het licht dat schijnt tussen juridische uitgangspunten en maatschappelijke afwegingen, waarvoor beperkt plaats is.

Zo vraagt de AP hoe een wens van een team wordt afgehandeld om niet te worden opgenomen en uitgezonden. VoetbalTV-directeur Maarten Hoffer stelt dat in de praktijk het tegendeel speelt: teams proberen juist op een veld ingedeeld te worden waar wel camera’s hangen. Maar ook: ‘Als een team of individu aangeeft nooit te willen worden opgenomen en uitgezonden, dan nemen wij dat mee in het wedstrijdschema. Dan koppelen wij dat aan het wedstrijdschema en vindt er nooit opname plaats.’

Op de vraag hoeveel van deze verzoeken er kwamen, zegt Hoffer: ‘Nul’. Wel hebben clubs gevraagd om beelden te verwijderen, bijvoorbeeld van vechtpartijen. Ze kunnen dat doen met een verzoek voor ‘notice and takedown’. Met als opvallend antwoord van Hoffer dat die beelden dan worden verwijderd. ‘Dat willen wij natuurlijk ook graag, want we willen graag positieve voetbalbeelden hebben en niet de negatieve ervan.’

Dat geeft iets weer over de journalistieke opvatting. Idem dito met de ‘noodknop’ om opnames stil te zetten. Hoffer zegt dat clubs ook die kunnen toepassen om gevoelige beelden te voorkomen: ‘Stel zo’n situatie als met Nouri, waar een hartaanval aan de hand is. Dat is niet iets dat je live op het platform wilt hebben.’

Overigens hebben hoger spelende amateurclubs soms al uitzendrechten aan Fox of regionale omroepen verkocht, en kan VoetbalTV vanwege hun rechten niet alles uitzenden. Ook lokale omroepen zenden wedstrijden uit, en dan is er dus sprake van journalistiek; dus dat geldt meer dan eens ook voor uitzendingen van VoetbalTV.

(AP schrijft in het verslag ‘ISBN’ waar ESPN wordt bedoeld als sportzender; fonetische misinterpretatie, verkeerd vastgelegd in het verslag . Dit is natuurlijk een detail, maar is een illustratie van het probleem: AP-juristen zijn lezers van boeken met ISBN-nummers, ze kijken niet naar ESPN.)

Intern overlegt de AP intensief zowel voor als na de hoorzitting, maar voldoet niet aan ons Wob-verzoek om die stukken vrij te geven. Er was groot verschil van mening, vooral tussen juristen en baas Wolfsen, zo veel is bekend.

Als de AP in mei 2020 nog steeds geen (boete)besluit heeft uitgevaardigd, stapt VoetbalTV naar de rechter.

Essentiële vragen en euvels

De essentie behelst de vragen: wegen de belangen van KNVB/Talpa om verslag te doen van de amateurwedstrijden op tegen het belang van de spelers om zich, in de woorden van de AP, ‘onbespied te mogen wanen’?

Maar ook: is het leuk voor de individuele spelers en voor de teams dat de prestaties na afloop beschikbaar zijn voor het gebruikelijke ‘ouwehoeren’ over de wedstrijd? En hoe zwaar weegt het belang van grootouders op afstand? En van de wens van de trainers voor wedstrijdanalyse met beelden?

En nog steeds: kunnen VoetbalTV en de clubs de toestemming van spelers echt niet registreren? En als je uitgaat van toestemming, is dan de groepsdruk niet zo groot dat de individuele bezwaarde geen kans maakt? In de woorden van Stekelenburg: niet zeuren over privacy, sporten behoren tot de sociale media, wen er maar aan?

Privacybescherming is als gevolg van de AVG compleet in de juridische hoek gedreven en vooral op digitale dataverwerking gebaseerd. Zo was het bezoek van het recente Nationale Privacy Congres waar VoetbalTV werd besproken, 100 procent van de bezoekers jurist. Daar waren ze zelf niet verbaasd over.

Bovenal speelt hier een maatschappelijk debat dat de landspolitiek moet voeren, zo erkent ook de advocaat van VoetbalTV, Quinten Kroes, moedig. De vraag luidt: willen we dat amateursport gevrijwaard blijft van moderne technologie zoals camera’s en openbare uitzendingen? Of is het belang van het van ‘delen’ van beelden door jongeren en het laten meegenieten van ouderen groter?

‘Wolfsen drukt zin door’

Fnuikend is volgens criticasters dat de AP inzake de AVG niet louter als toezichthouder straffen uitdeelt, maar zich ook de rol van vaak wetgever aanmeet met uitleg of zelfs aanscherping van regels. Zou de wetgevende taak niet voorbehouden moeten blijven aan de Tweede Kamer, zoals die de Uitvoeringswet AVG heeft vastgesteld?

Bij de intrede van de AVG in mei 2018 nam de Tweede Kamer een motie aan omtrent de rol van de Autoriteit Persoonsgegevens, maar die behelst louter de aansporing dat de AP ‘hulpvaardig’ moet zijn met voorlichting gezien de– toen nog - onbekendheid met de AVG. Onterecht wordt in de Kamer, ook tijdens een debat over VoetbalTV, geroepen dat die motie ook kan dienen om de AP te corrigeren.

De AP op haar beurt is een politiek onafhankelijke toezichthouder, maar heeft met baas Aleid Wolfsen van de PvdA een bij uitstek links formulerende politicus aan het roer. Zijn voorganger Jacob Kohnstamm (D66) was veel minder uitgesproken.

Wolfsen drukt sterk zijn stempel op de AP en heeft het bijzonder met zichzelf getroffen, met als gevolg dat hij standpunten van de AP regelmatig aandikt in de publiciteit. We ontvingen anonieme mail van AP-medewerkers die inzake VoetbalTV opmerken:

‘…Die discussie heeft meer dan een jaar geduurd. Aleid stond met zijn controversiële invulling recht tegenover 99 procent van de interne juristen. En naar nu blijkt ook recht tegenover externe experts en Europese collega-toezichthouders. Verschillende mensen hebben de AP verlaten, mede vanwege onvrede over de houding van Aleid. Hij heeft letterlijk zijn zin doorgedrukt. 

Het management eronder heeft zich neergelegd bij die realiteit. Het is niet meer gewenst om een afwijkende mening te laten horen, want ‘die discussie is geweest’. Medewerkers kunnen hun eigen gedachten niet meer op papier zetten, want dat is kansloos. Door de hiërarchische manier waarop de AP opereert haalt een memo met een afwijkende mening nooit het bestuur.’

Spartelende Tweede Kamer

Politieke partijen tonen hun onvrede met de ‘onafhankelijkheid’ van een toezichthouder die zonder democratische inbreng de uitvoering van de regels regisseert. Dat blijkt met name in de zaak VoetbalTV. Echter, de Tweede Kamer staat machteloos. In een Kamerdebat in januari 2020 is Rudmer Heerema (VVD) kritisch over de richtlijn van de AP over gerechtvaardigd belang, die VoetbalTV de das om doet.

‘Daardoor wordt VoetbalTV onnodig afgeremd. Dit lijkt op doorschieten in de privacysfeer.’ Minister Tamara van Ark (Medische Zorg) zegt de KNVB te hebben toegezegd om, samen met minister Sander Dekker van Rechtsbescherming, met de AP in gesprek te gaan ‘om te kijken waar de nieuwe beleidslijn knelt en welke mogelijke oplossingsrichtingen voorhanden zijn’.

Ook komt overigens een tot nu toe onderbelicht aspect van camera’s langs sportvelden ter sprake: minder agressie doordat spelers en supporters in beeld komen. Heerema tart Lisa Westerveld (GroenLinks, zelf voetballer) met de vraag of ze toename van de veiligheid door cameratoezicht verkiest boven privacy. Haar antwoord: ‘Als amateursport meer gebruik gaat maken van microfoons en camera's, zullen we die discussie echt opnieuw in onze fractie voeren. Dit is voor ons soms namelijk een lastig punt, moet ik heel eerlijk zeggen.’

In juli 2020 dient Maurits von Martels (CDA) een motie in, onderschreven door VVD en PVV,  met een steunbetuiging voor VoetbalTV en de vraag aan minister Dekker om de AP te manen ‘fatsoenlijk en behoorlijk bestuur’ te tonen door in overleg te blijven met VoetbalTV en tot snelle afronding van het onderzoek te komen. Dekker kan niet meer doen dan het verzoek overbrengen.

In antwoord op Kamervragen van de VVD in september 2020 antwoorden Van Ark en Dekker dat ze op de hoogte zijn van gelijksoortige initiatieven als VoetbalTV die in het buitenland wel zijn toegestaan. Ze wagen zich echter niet aan een oordeel dat de AP te streng is. Wel stellen ze dat afstemming nodig is binnen de European Data Protection Board (EDPB) die daarop zelf richtlijnen publiceert met uitleg over de toepassing van de AVG/GDPR.

Jansen (PVV) uit zich in Kameroverleg in december 2020 verbolgen omdat VoetbalTV ‘volledig kapot is gemaakt’ door de AP. ‘Een leuke manier om het amateurvoetbal in de schijnwerpers te zetten en via de stream mensen te kunnen laten meekijken naar ons jonge talent is vakkundig de nek omgedraaid door het monster dat de Autoriteit Persoonsgegevens is geworden. En VoetbalTV is niet het enige slachtoffer.’

Minister Van Ark benadrukte nog eens dat de AP onafhankelijk is, en zij zich onthoudt van een oordeel over het functioneren. Ulysse Elian (VVD) doet dat niet in een Kamerdebat in juni 2021: ‘De handhaving lijkt op dit moment wat buitenproportioneel plaats te vinden…Is het nou zo dat de autoriteit bij het constateren van een vermeende overtreding meteen – tjak boem – een boete oplegt?

Zou het niet zo moeten zijn dat de autoriteit even in overleg gaat met partijen en vraagt hoe we er samen voor kunnen zorgen dat de vermeende schending ongedaan wordt gemaakt? De consequenties zijn namelijk groot.’

Privacy-angst sponsor ING

Niet enkel de lobby richting Tweede Kamer heeft gewerkt. In juni 2020 zetten VoetbalTV en KNVB de AP via de publiciteit onder druk: ‘Streamingsdienst VoetbalTV bijna failliet door treuzelende privacytoezichthouder’  (RTL), ‘VoetbalTV aan zijden draadje’ (Telegraaf), met een aanval op traagheid van de AP, maar ook de mededeling dat het geld van VoetbalTV ‘op’ is.

‘Je kunt je voorstellen dat de spaarpot van een beginnende onderneming op die manier snel leegraakt. Het water staat ons aan de lippen’, zegt directeur Maarten Hoffer dan. Ook beoogde Internationale expansie met het online format, de specialiteit van De Mol, kan niet doorgaan. Ofschoon er nog weinig concrete belangstelling is, wel is een serie buitenlandse domeinnamen voor VoetbalTV geregistreerd. (De Mol zou VoetbalTV natuurlijk op de been kunnen houden.)

Belangrijke reden van het publiciteitsoffensief vormen ook de op handen zijnde overeenkomsten met sponsors, die een besluit afwachtten. Dus VoetbalTV krijg behalve de vergoedingen van de clubs van - totaal zo’n 500.000 euro - geen inkomsten. De clubs kunnen ook moeilijk lokale sponsors koppelen om investeringen terug te verdienen.

ING, Nike, Nederlandse Loterij, KPN en Albert Heijn zijn KNVB-hoofdsponsors, Sligro en Unilever voor de amateurvoetbaltak, en Arag voor de scheidsrechters. Vooral KNVB’s hoofdsponsor ING heeft een probleem. De bank scoorde eerder heftige reacties op het voornemen om haar klanten gerichte reclame op grond van rekeninggegevens te gaan tonen. Ten onrechte werd ING beschuldigd van het ‘verkopen van persoonsgegevens’ – data zouden binnen de bank blijven - maar het kwaad was geschied. Weinig is zo schadelijk voor een bedrijf als negatieve publiciteit over privacy. Dus is ING als de dood met VoetbalTV weer op privacy te worden aangesproken.

Plotseling bankroet

Problemen met de sponsors noemt Van der Zee niet in een harde column waarin hij de AP een ‘snurkend keffertje’ noemt; en waarin Aleid Wolfsen het moet ontgelden als een man met gebrekkige communicatie die graag voor z’n beurt spreekt om maar publiciteit voor zichtzelf te genereren.

Maarten Hoffer laat in de publiciteit noteren dat van 150 deelnemende clubs aan VoetbalTV samen 20.000 tot 25.000 wedstrijden waren opgenomen en uitgezonden, met samen 150.000 spelers. Niet eentje had er bezwaar aangetekend.

In september 2020 gaat VoetbalTV bankroet, maar de vraag is of dat noodzakelijk is, zeker in het licht van de rechtszaak die nog zou volgen. Immers, het overgrote deel van de schulden van zo’n 3,6  miljoen euro is het bedrijf verschuldigd aan de aandeelhouders KNVB (ca 1 miljoen) en Talpa (circa 2 miljoen). De fiscus is een preferente schuldeiser met 420.000 euro schuld, zo blijkt uit de verslagen van de uitstekende site Faillissementsverslagen.com.

Dus feitelijk stoppen de aandeelhouders KNVB en Talpa er wel makkelijk mee omdat ze de uitspraak van de rechter niet meer willen afwachten. Sommige clubbestuurders zijn echter zo boos op de AP dat ze een schadevergoeding willen eisen vanwege de verliezen op de investering in VoetbalTV.

De opvallendste reactie komt van voetbalvoorzitter Tom van Marrewijk van Westlandia tegenover AD: ‘We staan er ook voor open om voor aftrap van een wedstrijd aan iedereen specifiek toestemming te vragen. Maar over die optie werd niet eens gesproken…’

Razendsnelle rechtszaak

Vóór het bankroet nog, in mei 2020, spant VoetbalTV een rechtszaak aan om de AP te bewegen om met een (boete)besluit te komen, want VoetbalTV weet zich veel te lang in onzekerheid gelaten. Dat vindt ook de Tweede Kamer. Echter, nog voor de rechtszaak plaatsgrijpt komt de AP in juli 2020 wel met een besluit, inclusief een boete van 575.000 euro.

Nadelig is dit niet. Immers, nu kan VoetbalTV direct dit AP-besluit zelf aanvechten in de rechtszaak en hoeft niet eerst een ellenlang beroepsprocedure bij de AP in te gaan; geluk bij een ongeluk. Bovendien maakt de rechtbank Midden-Nederland wel vaart. Ofschoon het geen kort geding betreft, is er al ruim een maand na de zitting een uitspraak; en dat in coronatijd als de rechterlijke molens nog langzamer dan normaal draaien. Die zitting is op 12 oktober 2020, maar op 11 september lieten Talpa en KNVB VoetbalTV klappen.

Quinten Kroes en Manon Oostveen van Brinkhof Advocaten in Amsterdam juichen al op 23 november 2020 bij de overwinning voor VoetbalTV, ofschoon niet op alle punten. Het belangrijkste argument van de AP, dat VoetbalTV geen gerechtvaardigd belang kan aanvoeren voor het verwerken van persoonsgegevens, vegen de rechters Catsburg, Mol en Eversteijn van tafel.

Onterecht stelt de AP dat een belang voor dataverwerking pas gerechtvaardigd is als dit onontkoombaar is vanuit de activiteiten van een organisatie. Dat de AP commerciële belangen van de exploitatie van VoetbalTV onmogelijk gerechtvaardigd vindt, is dus onjuist.

Immers, daarmee gaat de AP een inhoudelijke toets van de privacyvoorwaarden van VoetbalTV op onjuiste wijze uit de weg. Dat zou een afweging van verschillende belangen moeten zijn: in hoeverre is het opnemen en uitzenden, en daarmee de inbreuk op de privacy van spelers in verhouding met de doelen van VoetbalTV?

De boete van 575.000 euro verwerpte de rechtbank en de AP moet de proceskosten betalen ten teken van het verlies van de rechtszaak.

Gerechtvaardigd belang discutabel

Eigenlijk is er weinig vastgelegd voor gerechtvaardigd belang, dus is dat is nogal flexibel bij de uitvoering van de AVG in Europa. Dat stelt ook advocaat-generaal Bobek van het Europese Hof in een zaak met een Duitse confectiesite. Ook WP29, de toenmalige verzameling van toezichthouders, stelde in 2014 al dat een veelheid van belangen kan meewegen als ‘gerechtvaardigd’. (Opvolger EDPB werkt aan een nieuw advies over dit ‘legitimate interest’, maar weigerde in te gaan op een verzoek om nadere informatie over het overleg. Een Wob-verzoek loopt nog.)

Hoe dan ook staat het Europese toezichthouders niet vrij om op voorhand een ingebracht gerechtvaardigd belang categorisch uit te sluiten. Het is aan VoetbalTV om als verwerker van de persoonsgegevens in video en tekst het gerechtvaardigd belang te stellen. En vervolgens kun je gaan praten over de voorwaarden. Zomaar een boete opleggen is hartstikke fout.

Echter, VoetbalTV kan zich volgens de rechtbank Midden-Nederland niet beroepen op de uitzondering van de AVG-voorwaarden die gelden voor journalistiek (‘journalistieke exceptie’). Dat mag alleen als video en verslagen maken (uitsluitend) plaatsvindt voor journalistieke doeleinden: een bekendmaking aan het publiek van informatie, meningen of ideeën van maatschappelijk belang.

De wedstrijden hebben daarvoor te weinig nieuwswaarde; het is amateursport, het gaat niet om BN’ers en de wedstrijden leveren geen bijdrage aan het maatschappelijk debat. En bovenal: er zit geen journalistieke selectie op. Maar dit punt is met de komst van internet meer en meer opgerekt. Wat is nog journalistiek?

Als mensen zelf beelden openbaar maken en debatteren op sociale media zonder dat er een journalist aan te pas komt, is dat ook niet een maatschappelijk, journalistiek belangrijk? Dit is wel een belangrijk punt, dat in de beroepszaak van VoetbalTV nog zal spelen.

Harde juridische commentaren

In de strijd tussen AP en VoetbalTV scharen nagenoeg alle experts zich aan de zijde van VoetbalTV. In Mediaforum opperen Quirine Tjeenk Willink en Cees Plaizier van Kennedy van der Laan in mei 2021 dat de uitspraak alleen al belangrijk is omdat de AP – bij toeval – voor het eerst een besluit moest verdedigen en direct nat gaat:

‘Een klinkende overwinning voor VoetbalTV en ook de rest van privacyminnend Nederland haalt opgelucht adem; de rechtbank laat niets heel van de afwijkende interpretatie die de AP eind 2019 aan het begrip ‘gerechtvaardigd belang’ heeft gegeven…

Het is onduidelijk waarom de AP zo stelselmatig vasthoudt aan haar strikte normuitleg, die in de praktijk onwerkbaar is en waartoe ook simpelweg geen noodzaak bestaat. Een normuitleg die bovendien strikter is dan die van andere Europese toezichthouders terwijl één van de gedachten achter de AVG nu juist harmonisatie in de Europese lidstaten was.’ Dat de AP in hoger beroep gaat, vinden ze dom.

‘Privacycensuur’

Egbert Dommering, emeritus hoogleraar Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam, haalt in harde bewoordingen uit met fundamentele kritiek op de AP die ‘de vrijheid van handelen en beslissen in een vrije samenleving wezenlijk aantast omdat de AP eigen afwegingen en inzichten wat zij maatschappelijk belangrijk vindt in de plaats stelt van vrije individuen en instellingen.

Dat is een vorm van privacycensuur die inhoudt dat je eerst naar de privacykerk van de AP moet om bij de bisschop een imprimatur te halen, voordat je iets kunt beginnen. Een boete van een half miljoen is tenslotte niet gering; we kunnen dus spreken van, wat in het persrecht heet, een ‘chilling effect’.

Immers, de AP gaat op de stoel van de ondernemer zitten maar het argument dat een videoverslag ‘niet noodzakelijk is voor het vergroten van de betrokkenheid en het spelplezier van  voetballiefhebbers. Voor deze doeleinden zijn minder inbreukmakende alternatieven denkbaar, zoals redactionele artikelen.’

Dommering: ‘Dat is zoiets als zeggen dat Facebook maar moet worden afgeschaft omdat de gebruikers elkaar ook brieven met bijgesloten kiekjes kunnen sturen.’

Tegen Europese uitspraken in

Rob van Eijk en Gerrit-Jan Zwenne stelden in het FD dat de uitleg van de AP van het gerechtvaardigd belang in feite indruist tegen de AVG: ‘Allereerst gaat de normuitleg in tegen de rechtspraak van de hoogste rechters op dit gebied. Het Hof van Justitie van de Europese Unie heeft in een handjevol uitspraken bevestigd dat commerciële belangen wél worden aangemerkt als gerechtvaardigd belang. Of een onderneming dan de gegevens inderdaad mag verwerken, moet worden bepaald door de privacybelangen daartegen af te wegen…

Ook gaat de normuitleg van de autoriteit in tegen het beleid van andere Europese privacytoezichthouders, die uitgaan van deze rechtspraak. Zo hebben onder andere de Franse en de Engelse toezichthouder kortgeleden bekend gemaakt dat ook commerciële belangen van ondernemingen wel degelijk kunnen worden opgevat als gerechtvaardigde belangen…

De normuitleg van de Autoriteit Persoonsgegevens past in een trend waarbij nadrukkelijk en radicaal afstand wordt genomen van marktwerking…De vraag is of het aan een objectieve en onafhankelijke privacytoezichthouder is stelling te ­nemen in dat in wezen politieke debat. Wij denken van niet.’

Nog geen gelopen race

Mark Jansen, advocaat bij Dirkzwager legal & taks, vindt het moedig dat VoetbalTV in het geweer is gekomen tegen de AP, die immers een toetsing ontliep. ‘Daarmee is het besluit onvolledig en dus onzorgvuldig genomen’, want de AP maakte VoetbalTV tot ‘speelbal’ van haar beleid.

Hij suggereert dat VoetbalTV een zwaarder beroep kan doen op de vrijheid van meningsuiting. Net als uitzending van profvoetbal daaronder valt, kun je ongefilterde weergave van wedstrijden van amateurs ook afwegen met meningsuiting versus privacy. Nu er Europese uitleg van gerechtvaardigd belang komt, vindt ook hij het hoger beroep van de AP tegen de uitspraak een beetje dom.

Zelfs strenge privacy-advocaten zijn kritisch over de AP-uitleg, zoals Frederik Zuiderveen Borgesius: ‘Dit is werkelijk een verkeerde uitleg van gerechtvaardigd belang. Niet alleen zijn er in de praktijk genoeg al commerciële belangen die worden geaccepteerd voor dataverwerking, vooral in marketing. Ook in Europa is die uitleg uniek, terwijl de AVG in alle landen dezelfde uitleg zou moeten krijgen.’

Koen  Konings, advocaat IT-recht bij Nord Advocaten, meent echter dat het nog geen gelopen race is voor VoetbalTV. Ook al worden commerciële belangen niet bij voorbaat uitgesloten als gerechtvaardigd belang, dan krijg je nog een belangenafweging. ‘Wellicht zouden de privacybelangen van de betrokkenen in kwestie alsnog zwaarder wegen.’

Interne verdeeldheid AP

Maar het meest opvallend is het grote verzet binnen de AP zelf tegen de uitleg van ‘gerechtvaardigd belang, in het bijzonder met VoetbalTV. Uit mails van anonieme medewerkers: ‘Het grote twistpunt binnen de AP de afgelopen jaren was de uitleg van het begrip gerechtvaardigd belang. Het feitenonderzoek was minimaal, veel minder uitgebreid dan gebruikelijk in zo'n zaak.’

En, nogal explosief, over het voeren van een hoger beroep over deze verloren zaak: ‘Een interne discussie over het beroep op de verloren rechtszaak tegen VoetbalTV leidde tot de conclusie dat niet te doen. Wolfsen vroeg extern advies, dat ook grotendeels negatief was. Tot hij een advocaat trof die beroep wel zag zitten en als beloning de zaak mag voeren, in plaats van de eigen juristen.’

Een zittingsdatum voor het hoger beroep bij de Raad van State is nog niet vastgesteld. Het ligt voor de hand dat de kwestie daarop nog voor de Europese rechter belandt, tenzij het Europese advies van de EDPB een mordicus einde maakt aan de geuite opvatting van Wolfsen over gerechtvaardigd belang.

Nog een niet onbelangrijk feit: als gevolg van een ‘crediteurenakkoord’ met de schuldeisers van VoetbalTV in april 2021 is het faillissement van het bedrijf opgeheven. Details willen de curator en aandeelhouders niet versrekken, maar duidelijk is dat Talpa en KNVB voorlopig hun verlies nemen van samen zo’n 3 miljoen euro. En dat er vervolg mogelijk is gemaakt voor VoetbalTV, juridisch en wellicht operationeel.

*) Dit onderzoek werd mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten of Matchingfonds van De Coöperatie

**) Beeld: zonsondergang maart 2022