Het Nationale Theater repeteerde The Nether al sinds begin dit jaar voor opvoering van begin maart tot begin mei 2021. Dat ging niet door vanwege corona, waarop van het decor een filmset gemaakt is voor productie van een livestream; een aanrader. Afgelopen dagen resteerden slechts enkele ‘fysieke’ voorstellingen in Theater aan het Spui in Den Haag, minder heftig en indringend; maar heerlijk dat het weer kan.

The Nether is een uitstekend gespeeld en geregisseerd sciencefiction toneelstuk over de morele grenzen in de opvolger van ons huidige internet, een uitgebreid netwerk van virtuele realiteiten. Dat veel nadrukkelijker levens bepaalt; het overheerst het fysieke leven.

‘The Nether’ is ook een gedachte-experiment over moraal, seksualiteit en identiteit in een hyperrealistische virtuele wereld, met een ‘Victoriaans’ huis De Toevlucht waar volwassenen tegen betaling hun lusten mogen botvieren op avatars van minderjarige jongens en meisjes. De maker (‘Papa’) biedt een rijk waar kinderen en volwassenen avatars kiezen om seksuele, emotionele verbintenissen aan te gaan zonder zich om de ethisch vragen te bekommeren.

Met behalve beeld en geluid ook geuren en gevoel, deelnemers worden er fysiek op aangesloten en hebben daar de ervaring en verliezen op dat moment hun bewustzijn in de ‘echte’ wereld. Maakt je lichaam dan het onderscheid nog?

Zo niet, moeten dan dezelfde traditionele wetten en moraal gelden als in de traditionele wereld? Zijn kindermisbruik, maar ook moord en verkrachting in de digitale wereld even verwerpelijke en illegaal als fysiek? Het slachtoffer sterft niet, maar heb je toch een moord gepleegd?

Wat is echt? Wat mag dan nog? Alles is toegestaan, want het bordeel biedt een ‘rollenspel met wederzijdse instemming’, zegt oprichter-eigenaar Mr. Sims/Papa (Rick Paul van Mulligen met zwart haar). Daar denkt een vrouwelijke politie-inspecteur (Yela de Koning) heel anders over: fantasieën in The Nether vormen strafbare daden in de echte wereld.

Ze vervolgt Papa/Sims, maar ook zijn klant (Jaap Spijkers, vader van de regisseur) die zijn echte leven als succesvol leraar en geliefde vader zelfs wil verruilen voor zijn permanente online avatar in de pedofiele wereld.

Het kind Iris  (Shelly Bos) wekt hun lusten op. Rechercheur Houtnoot (Leandro Ceder) verliest zich in zijn feitenonderzoek in verliefdheid op Iris. Mag en kan dat ook? Gaat hij zijn professionele boekje te buiten of was het een spel?

Moreel moeras

Papa houdt vol dat er geen relatie is met de realiteit en er geen fysieke of geestelijke schade wordt toegebracht, maar dat reëel kindermisbruik wordt voorkomen door pedofielen een veilige online ruimte te bieden om hun verlangens te bevredigen. Een decor van Studio Dennis Vanderbroeck maakt het contrast en overgang  tussen de twee werelden vloeiend.

‘The Nether stelt een heleboel vragen over onze moraal en welke rechten van mensen wij mogen inperken, het is een moreel moeras,’ aldus Nina Spijkers. De trailer biedt een mooie samenvatting, de podcast de uitleg (op Spotify). De regisseur spreekt daarin over haar fantasie met ‘draken te vechten en elfen te neuken’. Spijkers zegt dat we ‘heel dichtbij’ zo’n vermenging van virtueel en digitaal zijn, ook door de coronacrisis naderbij gebracht.

Daar geloof ik niets van, ofschoon ik ooit een indringend geval van een Britse moord die volgde op een vanuit Nederland geproduceerde online sm-fantasie beschreef, en daarvoor werd aangeklaagd voor de Raad voor de Journalistiek. ‘Vrijspraak’ volgde, maar je kunt je vragen blijven stellen over het verband tussen ‘droom en daad’. (Zie ook het gedicht Het Huwelijk van Elsschot.)

 Veel meer roept dit indringende, uitstekende toneelstuk reële (nou ja..) vragen op over het omgaan met verbeelding. Fantasieën met draken en elfen zijn bagatellen in vergelijking tot virtuele kinderporno, maar ook andere veel gevoeliger verbeeldingen: je nare collega vermoorden, met je stoere buurman vreemdgaan; racisme botvieren. In hoeverre kun je je ‘verliezen in virtuele levens. Een prachtig voorbeeld is de comic con (ook in Nederland) waarbij mensen hun virtuele spel voortzetten in realiteit, in dit geval in onschuldige types

‘The Nether’ eindigt na anderhalf uur met het opdoeken van het bordeel en de inspecteur die ‘papa’ niet meer vervolgt en zegt: ‘Je bent nu vrij’. Maar je weet als kijker: zijn vrijheid is hem juist ontnomen. Mr. Sims is weer overgeleverd aan de – tot dan geslaagde zelfbeheersing – om kinderen in de familie en van de buren fysiek met rust te laten. Een perfect slot!

Nederlandse wetgeving

De Amerikaanse schrijfster van het stuk, Jennifer Haley, is een veelgeprezen toneelauteur en scenarist van onder meer de Netflix-serie Mindhunter. Haar theatertekst The Nether is in 2013 voor het eerst op de planken gebracht in Californië, en kreeg een prijs en enkele nominaties.

Haley zoekt ons antwoorden op de vraag of je fantasie, culminerend in een virtuele wereld, moet willen verbieden. Die vraag speelde ook in Nederlandse wetgeving. Immers, onder het verbod op kinderporno valt ook de verbeelding: ‘Naast kinderporno bestaande uit beeldmateriaal van echte kinderen, is ook productie, bezit en verspreiding van getekende beelden verboden. Deze virtuele kinderpornografie behelst meestal bestaat animaties. Virtuele kinderporno is strafbaar omdat dit seksueel misbruik van kinderen suggereert.’

Of in art. 240 van het Wetboek van Strafrecht staat sinds 2002 dat degene die beelden van seks waarbij iemand jonger dan 18 jaar ‘is betrokken of schijnbaar is betrokken, verspreidt, aanbiedt, openlijk tentoonstelt, vervaardigt…in bezit heeft of zich toegang daartoe verschaft’ een gevangenisstraf van maximaal vier jaar kan krijgen.

Het ‘schijnbaar betrokken’ leidde in 2011 tot een veroordeling van de rechtbank Rotterdam tot een straf voor virtuele afbeeldingen (‘photoshop’) die ‘op zichzelf of in combinatie met de daaraan toegevoegde tekst, onmiskenbaar en naar objectieve maatstaven bezien, bedoeld zijn tot het opwekken van seksuele prikkeling of andere seksuele doeleinden.’

De rechters stelden ‘met eigen waarneming’ vast dat van de afbeeldingen ‘niet gezegd kan worden dat zij niet realistisch zijn.’ De Hoge Raad boog zich er in 2013 over, in heldere bewoordingen over de vaststelling of het echt lijkt. De Hoge Raad bevestigde een uitspraak van het hof Arnhem, dat stelde dat Hentai-afbeeldingen - Japanse erotische cartoons in Manga-stijl – als niet-realistisch en dus niet als kinderporno gekwalificeerd hoeven te worden.

Kunst en verbod op fantasie

Het vonnis betekent dat niet alle uitingen van pedofiele fantasie per definitie verboden zijn. Het verbod op fantasie en verwerkelijking komt in het toneelstuk terug, met de vraag of je de fantasie niet beter kunt laten uitleven zolang kinderen zelf daar niet onder leiden.

Dan nog een moeilijke vraag: is toneel over kinderporno zoals in The Nether ook een virtuele vorm en dus strafbaar? Er worden geen kinderen misbruikt, maar is de suggestie prikkelend?  Is het ‘gedrag dat deel kan gaan uitmaken van een subcultuur die seksueel misbruik van kinderen bevordert’?

Je komt in de sfeer van de discussie van Het vuil, de stad en de dood’ van Rainer-Werner Fassbinder dat Joden schokte en tot protest bracht, in weerwil van de opzet van de Joodse schrijver om hierover de uitdaging aan te gaan; kunst dus.