Kathalijne Buitenweg was lid van het Europarlement voor GroenLinks van 1999 tot 2009 en lid van de Tweede Kamer van 2017 tot 2021. Datamacht en Tegenkracht schreef toen ze in 2019 en 2020 darmkanker had, bestreden met onder meer chemotherapie. In ‘tegenkracht’ schrijft Buitenweg in 230 pagina’s het volgende:

Buitenweg begint te vertellen dat ze in 2008 niet enkel op Hyves actief was maar ook haar scriptie nog op een typemachine schreef, met Tippex in de aanslag. Sedertdien hebben datamachten ons in de greep gekregen, zo meent ze, zowel overheden als bedrijven. En die doen daar allerhande verkeerde dingen mee. Ons koopgedrag wordt gemanipuleerd en ‘zelfs onze keuze in het stemhokje’; opgeteld ‘talloze vormen van privacyschendingen’ die ze ook uit eigen ervaring meemaakt.

1. Het belang van privacy – Waarom privacy een publiek goed is:

Ze vangt aan met The Circle van het gelijknamige boek van Dave Eggers waarin transparantie privacy verdringt. Ook noemt ze een voorbeeld van marketing van Target  die een vader verraste met nieuws over de zwangere dochter, een casus die al talloze malen passeerde.

De VS eisen Europese passagiersgegevens op en verkrijgen deze ook dankzij parlementaire besluiten. Buitenweg werkt dit niet uit, dat jammer is want juist hierin kan ze het verschil maken. Ze volstaat met samengevatte oorzaken van parlementaire goedkeuring – in Nederland – zoals Amerikaanse druk, angst voor verwijten bij terrorisme achteraf en ‘groot vertrouwen in technologische oplossingen’.  

Buitenweg noemt ernstige schending van privacy, zoals function creep: data verwerken voor doeleinden waarvoor ze niet bedoeld zijn; iets dat ze bij de overheid steeds vaker ziet, maar zonder onderbouwing. Ze legt goed uit dat data privacy niet enkel persoonlijk geldt, maar ook voor de samenleving als geheel noodzakelijk is.

2. De voorspellende overheid – Het automatiseren van sociale ongelijkheid

Buitenweg vergelijkt de Nederlandse BKR met de Chinese staatsobservatie en de inzet van data-analyse om – zoals een gemeenteambtenaar het bezigt – een beeld van de ‘standaardfraudeur’ te komen. SyRI passeert weer en een mooi verwoorde verontwaardiging van Rotterdamse ‘verdachten’ in Trouw. Ze meent dat sprake is van een feedback-loop, datagebruik dat verdenkingen versterkt in steeds nauwer selecties.

De selectie van dubbele paspoorten door de Belastingdienst - die alle kleuren mensen bevatte, ook mijn witte familie -  vindt Buitenweg net als velen ‘institutioneel racisme’. Verdenkingen, voorspelling en categorisering op basis van data leiden heel snel tot discriminatie en stigmatisering. Wat een speurder wel en niet aan data en vermoedens mag gebruiken, blijft buiten beschouwing.

3. Persoonsgegevens als koopwaar – Stop het surveillancekapitalisme

Een leus van de Galactic Hacker Party (1989) is leidend: ‘Maak openbare gegevens vrijelijk beschikbaar, bescherm privégegevens gedegen.’ Vervolgens is de term surveillancekapitalisme van Shoshana Zuboff leidend. Buitenweg heeft kritiek op het principe van de Datavakbond van Paul Tang: ‘wij zijn niet de mijnwerkers, wij zijn het goud’, vindt ze met Zuboff. We zijn puur slachtoffer. Commerciële datahandel moet verboden worden. Bedrijven zoals Uber moeten daarentegen hun data geanonimiseerd voor de samenleving beschikbaar stellen.

4. Vloek én zegen voor de democratie – De macht van sociale media

Het bekende verhaal over filterbubbels, microtargeting en manipulatie. Geestig is dat buitenweg in het vrijpleiten van GroenLinks stelt de manipulatie zonder microtargeting net zo goed werkt. Ze noemt ook in de Brexit-campagne (en vergeet de massamanipulatie met Jessias). Dit zou het begin van een intelligente verhandeling over de invloed van data op manipulatie kunnen zijn, maar het hoofdstuk vervolgt met de morele strijd tegen vervalsing van de realiteit (nepnieuws.)

5. Vrouwenhaat op internet – Over bots, de retweetknop en de manosphere

Dit hoofdstuk over vrouwenhaat lijkt een vreemde eens in de bijt, maar dat is het allerminst. Privacyschending = inbreuk op de persoonlijke levenssfeer; en weinig is meer intimiderend dan de seksistische vuilspuiterij. Grappig is het wapen dat Buitenweg opvoert, dat van Laura Boldrini die de namen van haar belagers op Facebook zette: shaming met privacyschending als wapen.

6. Een algoritme als baas of collega – Digitalisering op de werkvloer

Een mooie inleiding over NIVON-kampeervakanties in de jeugd van Buitenweg gaat over in moderne uitbuiting op werkvloeren met data, vooral in de distributie met ‘Big Boss is watching you’. Dat moet bestreden worden, ook met veel meer belasting van kapitaal met wellicht ook een ‘robot-taks’ (Bill Gates)

7. De verbonden wereld – Strijd en samenwerking in de digitale geopolitiek

De kern: internet werd ooit opgezet als open en vrij platform met gelijke kansen voor elk individu, vrij van staatsmachten en geopolitieke invloeden. ‘Vele decennia later zitten we in de paradoxale situatie dat juist een afzijdige Europese overheid een gevaar vormt voor die droom.’ Europa moet zich teweer stellen tegen Amerikaanse en Chinese machten, in een ‘balans tussen strategische autonomie en wederzijdse afhankelijkheid’.

8. De cloud is zwaar – Digitalisering en duurzaamheid

Aanvankelijk was de cloud een verademing tegen de angst op de eigen computer ‘alles kwijt te raken’, maar nu zijn de daartoe benodigde datacenters een te dure aanslag op de Nederlandse energievoorziening. Om nog niet te spreken over de uitputting van natuurlijke hulpbronnen voor de productie van al onze apparatuur. Maar wat is de oplossing?

Slot: tegenkracht

Buitenweg somt bondig de noodzakelijke tegenkracht om de ‘grootschalige inbreuk op onze privacy’ te stuiten en terug te dringen teneinde ‘de intimiteit, de creativiteit, de diversiteit en het onderlinge vertrouwen’ te redden. Wetgeving, stimulering van innovatie en soevereiniteit, meer en strenger toezicht (van de AP), openbaarmaking van algoritmes en organiseren van tegenspraak noemt Buitenweg als oplossingen

Conclusie: ze kan veel beter

Buitenweg begin haar boek met een citaat van Evgeny Morozov: ‘Soms zullen we meer risico, imperfectie, improvisatie en ondoelmatigheid moeten aanvaarden om de democratische geest levend te houden.’

Dit vind ik een prachtig citaat omdat het aangeeft dat we een keuze moeten maken: als de democratische rechtsstaat je hoogste maatschappelijke goed is, dan zul je de ‘vooruitgang’ in de wereld – of wat daarvoor moet doorgaan – moeten afremmen. Dat geldt ook voor inzet van data. Het impliceert wat m’n atletiektrainer Bertus vroeger zei: ‘Als je wat wilt bereiken moet je er veel voor doen en nog meer voor laten.’ En de vraag tegenover datamacht is dan volgens mij: wat moeten we doen en wat moeten we laten?

Kathalijne Buitenweg biedt een vlot geschreven en goed toegankelijk pamflet, maar de onderbouwing met feiten en afwegingen schiet tekort. Vrijwel nergens verrast het boek met intelligente analyses, die Buitenweg wel degelijk tot haar beschikking heeft. In plaats daarvan biedt ze na twintig jaar nog een keer het uitgekauwde Target-voorbeeld (dat kind is inmiddels volwassen, hoe zou het gaan?) en citeert ze usual suspects als De Correspondent, Zuboff en Stikker.

Net als met Kees Verhoeven in een recente nabrandervan zijn parlementaire loopbaan in De Groene over datagevaar , is het jammer als mensen met een rijke ervaring op dit terrein en goede parlementaire inbreng zich beperken tot het schieten uit de heup. Waar zijn hun onderbouwing, hun concrete kennis en, vooral, hun afweging van wat nog wel en niet kan met data-analyse? Privacyland heeft al zo veel strenge dominees.  

Buitenweg was een van de intelligentste en beste parlementariërs. Ze had met haar rijke ervaring de diepte in kunnen gaan van de politieke dilemma’s waar ze de afgelopen twintig jaar voor stond. Wat heeft ze persoonlijk meegemaakt en wat was precies de rol van de politiek in het door haar vastgestelde verlies van privacy; bijvoorbeeld met passagiersgegevens?

Natuurlijk is dit boek bedoeld voor het grote publiek en niet voor ons specialisten, maar dat hoeft diepgang in argumentatie niet in de weg te staan. In het parlement worden wel goede debatten gevoerd over privacy, waarbij Buitenweg en/of Groenlinks zelf ook gedegen inbreng had.

En waarom vliegen we nog net zo makkelijk naar de VS? Vliegen Groenlinkers nog en waarom wel/niet, en maakt het dan wat uit dat Washington weet wat ze aan boord eten, of staan ze als terroristen te boek (Duyvendak)? Is een keer in de vijf jaar een nieuwe telefoon ook genoeg? Wat zijn databescherming en de resterende privacy ons waard? Wat willen we met anonimisering en anonimiteit terwijl we voortdurend hunkeren naar digitale aandacht?

*) Datamacht en tegenkracht - Hoe we de macht over onze gegevens kunnen terugkrijgen
Kathalijne Buitenweg – De Bezige Bij – 2021, 21 euro