‘Inlichtingenpositie van AIVD en MIVD staat onder druk’, zo concludeert de Rekenkamer in het rapport Slagkracht AIVD en MIVD. Zowel het parlement als de regering - die wordt bijgestaan door de deskundig geachte ambtenaren - zijn schuldig, aldus de Rekenkamer. Van de praktijk van het inlichtingenwerk hebben ze zich met de nieuwe wetgeving weinig aangetrokken. De diensten zelf waren ook nauwelijks bij de wetgeving betrokken.

Zelf voerden ze vooral een lobby om het sleepnet legaal te maken. Maar de ministers hadden voor aanvang van de nieuwe wet een uitvoeringstoets moeten laten doen. Die ontbrak jammerlijk. Ook moest de wet van de ene op de andere dag worden ingevoerd en stonden de toezichthouders TIB (nieuw) en CTIVD in de startblokken om de diensten flink kritisch te gaan volgen.

Wel kregen de diensten elk 5 miljoen euro voor de overgang naar de Wiv 2017. Maar dit budget kwam zo laat dat het aan andere zaken is besteed. Bovenal was er door eerdere bezuinigingen en veranderingen al een achterstand ontstaan.

Het verzoek voor het onderzoek door de Rekenkamer is in februari 2020 gedaan door minister van Defensie Ank Bijleveld die behalve over de MIVD toen ook de baas was over de AIVD. Er deden al langer klachten de ronde over problemen van diensten met de uitvoering van de Wiv 2017, bij Netkwesties verwoord door Peter Koop en ook Kees Dellebeke

Voor de verandering heeft de Rekenkamer wel bij de AIVD en MIVD over de schouder meegekeken vanaf juni 2020. Althans, er zijn ruim 60 gesprekken gevoerd met chefs en onderzoekers en vervolgens zijn de uitkomsten getoetst met werk door de operationele teams. En er is een flink aantal documenten bekeken over het doorvoeren van wettelijke vereisten. De Rekenkamer vindt dat daardoor een ‘diepgaand beeld verkregen is van de operationele praktijk’, en de lasten van de Wiv.

Concreet luidden de uitkomsten:

* Zo’n 10 procent van het personeel van de AIVD en MIVD is bezig met werk om structureel te voldoen aan de extra eisen die de Wiv 2017 stelt ten opzichte van de Wiv 2002. Met name het stelsel van zorgplicht vergt werk; zoals voor het opschonen van databestanden voor onderzoek omdat er wettelijke bewaartermijnen zijn ingesteld in een ‘datareductiestelsel’.

* Van toepassing van ‘kabelinterceptie’, het beruchte sleepnet, is nog niets terechtgekomen;

* Negatieve effecten bij een deel van de operationele teams in hun onderzoek naar nieuwe of verborgen dreigingen, het verkrijgen van strategische posities en in internatio­nale samenwerking;

* Te veel administratieve rompslomp, vooral bij het aanvragen van bijzondere bevoegdheden. Bijvoorbeeld snel besluiten om een persoon te volgen vanwege mogelijke risicovolle contacten is onvoldoende mogelijk;

* Het doorvoeren van de Wiv in de organisaties vergt te lang, waardoor ‘innovatie’ onder druk staat.

Toezicht is lastig en geeft verschil van inzicht: ‘Besluitvorming door de TIB vindt volgens de TIB zelf vaak binnen 48 uur plaats. 95 Procent van het aantal verzoeken wordt in dezelfde week van binnenkomst afgewikkeld. Volgens de I&V-diensten is dit een week of langer.’

Wat te doen? De ministers van Defensie en Binnenlandse Zaken moeten de diensten meer capaciteit geven om de administratieve zaken goed te doen, vindt de Rekenkamer. De diensten zelf moet dan ook hun organisatie en systemen adequaat optuigen, want daar schort ook wat aan. En de AIVD en MIVD moeten aan de Tweede Kamer kunnen rapporteren wat het verband is tussen budget, inzet en resultaten van hun werk. Er komen wetswijzigingen aan en dan kan dit alles worden meegenomen.

Sleepnet en snapshot

Techniek gaat zo snel dat de voorbeelden in de Memorie van Toelichting bij de Wiv 2017 in feite al verouderd waren bij het invoeren, schrijft de Rekenkamer. Hoe bureaucratisch het hele proces bij een sleepnetaanvraag in de praktijk verloopt is door de Rekenkamer helder genoteerd en reden om het volledig te citeren, zij het met toevoeging van alinea’s en stappen vanwege eenvoudiger begrip:

* ‘Met het aanvragen van de benodigde goedkeuringen voor de inzet van kabelinterceptie is eind augustus 2018 door de I&V-diensten een start gemaakt, deze waren half oktober 2018 klaar om ingediend te worden. De aanvragen zijn eind oktober 2018 bij de TIB ingediend.

* Eind 2018 werden door de TIB de aanvragen van zowel de AIVD als de MIVD niet rechtmatig geacht. De TIB achtte de aanvragen voor de inzet van deze bevoegdheid onvoldoende gericht en niet proportioneel.

* Van de kant van de TIB werd de suggestie gedaan de toestemmingsaanvragen voor search gericht op interceptie en de aanvragen voor de inlichtingenteams, los te koppelen. Onder een toestemmingsaanvraag voor search gericht op interceptie kunnen snapshots worden genomen van de data.

* Snapshotten heeft als doel interceptie te richten tot alleen die datastromen waarvan de verwachting bestaat dat ze bruikbaar zijn voor beantwoording van de onderzoeksvragen uit de onderzoeksopdrachten. Door eerst een search gericht op interceptie uit te voeren kan meer nauwkeurig bepaald worden welke gegevensstromen mogelijk bijdragen aan de opdracht en welke niet. Hiermee zou het makkelijker worden om aan het gerichtheidscriterium te voldoen.

* De snapshot-aanvraag van de AIVD is eind januari 2019 voor toetsing door de TIB ingediend (de aanvraag van de MIVD volgde in februari 2019). De TIB heeft in drie rondes aanvullende schriftelijke vragen gesteld en achtte het snapshotten in april 2019 rechtmatig.

* Dit vormde het startsein voor het bouwen van de keten om van de data van de kabel te komen tot voor de I&V-diensten bruikbare data. Dat is technisch complex en dus niet in een paar maanden geregeld. In december 2019 was een tijdelijke verbinding gerealiseerd, maar in de daarop volgende twee maanden bleken er toch niet voorziene zaken mis te lopen.

* Begin januari 2020 bleek dat de aanvraag in februari zou verlopen waarop een verlengingsaanvraag in gang moest worden gezet bij de TIB. Deze aanvraag is in eerste instantie door de TIB niet rechtmatig bevonden, waarna de I&V-diensten een aangepast verlengingsverzoek indienden dat in maart 2020 wel rechtmatig werd geacht.

* Begin april 2020 zijn snapshotdata binnengehaald. Het is de I&V-diensten nog niet gelukt genoemde bevoegdheid volledig in te zetten. Aansluitend hierop is het proces gestart ter voorbereiding op het indienen van een toestemmingsaanvraag voor de inlichtingenteams. Het daadwerkelijk indienen hiervan wordt in de eerste helft van 2021 verwacht.’

Dan maar niet hacken

Nog een voorbeeld:

‘* Een team wilde de hackbevoegdheid inzetten op een organisatie in het buitenland om achter cruciale informatie te komen. De aanvraag daarvoor werd door de TIB herhaaldelijk afgewezen vanwege onvoldoende gerichtheid.

* Tegelijkertijd is er een belangrijke ontwikkeling in het buitenland dat het belang van onderzoek in het kader van de nationale veiligheid onderstreept. Hierdoor ziet het betreffende team af van twee andere aanvragen voor de inzet van de hackbevoegdheid omdat die van eenzelfde aanpak uitgaan en dus vermoedelijk ook niet zullen worden goedgekeurd.

* Een team ondervindt hinder van interne terughoudendheid in het doen van aanvragen. In reactie op een concrete dreiging wilde dit team een telefoontap en een hack in gang zetten. Omdat de aanvraag op de tap werd afgekeurd trok de Afdeling Juridische Zaken van de I&V-dienst de aanvraag op de hack in.

* Na overleg met het team is de aanvraag op de hackbevoegdheid alsnog ingediend en door de TIB goedgekeurd. Door deze gang van zaken was 1,5 maand vertraging opgelopen.

* In een ander geval zag een team af van een aanvraag op een interessant, maar niet ‘gevaarlijk’ doelwit dat ons land zou bezoeken omdat de tijdspanne (een week) voor het inreizen volgens het team te kort was om de aanvraag goedgekeurd te krijgen.’

Tot zover de slagkracht van de inlichtingendiensten onder de Wiv 2017. Diensten in China en Rusland liggen in een deuk als ze dit lezen. Maar Rusland en China, wij hebben geen regime waarin we Navalny en Oeigoeren mishandelen…