Op 3 december 2020 tekenden 15 gemeenten, 2 provincies, een waterschap, 15 bedrijven, 14 maatschappelijke organisaties en 3 ministeries de City Deal ‘Een slimme stad. Zo doe je dat’. 

Een van de voortrekkers is de Future City Foundation. Zij stelt in haar nota Hoe bestuur je een slimme stad dat onderwerpen klimaatverandering, corona en armoede ten onrechte relevanter lijken dan technologisering: “Er is maar één echte gamechanger en dat is de opkomst van internet”.

In Een slimme stad, zo doe je dat schrijft de Future City Foundation: “Door technologisering en digitalisering zijn we altijd met elkaar en alles om ons heen verbonden. Slimme netwerken […] bieden de kans om onze regio’s, steden en dorpen zo in te richten dat ze inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam zijn.”

Prima doelen, maar of daar in de eerste plaats technologisering en digitalisering voor nodig zijn, valt te betwijfelen. Ik denk eigenlijk van niet, en wil dat graag toelichten.

Tien jaar geleden liet IBM het begrip ‘smarter city’ als handelsmerk registreren. IBM kreeg spoedig gezelschap van Cisco, Fujitsu, Siemens en later ook Google en Amazon. Volgens onderzoeksbureau MarketsandMarkets verdubbelt deze markt van $410 miljard in 2020 naar $820 miljard in 2025. Wie mag dat ophoesten? De belastingbetalers wereldwijd!

Wie wordt er beter van?

Deze bedrijven willen uiteindelijk dat stedelijke functies als verkeer, veiligheid, en bevolkingsregistratie via sensoren, verbonden via  glasvezelkabel, 5/6G-netwerken en satellieten, centraal aangestuurd kunnen worden dan wel zelfstandig beslissingen kunnen nemen met behulp van kunstmatige intelligentie. IBM bouwde voor Rio de Janeiro een soort ‘war room’ waarin alle data van weerstations, verkeerscamera’s, politiepatrouilles, sensoren en berichten in de sociale media bij elkaar komen.

Mooier is natuurlijk als je een stad vanuit het niets als smart city kunt opbouwen. Die kans kreeg Sidewalk Labs, een zusteronderneming van Google. In 2018 werd het bedrijf uitverkoren om in Toronto het nieuw stadsdeel Quay Side te ontwikkelen. Daarin zouden moderne stedenbouwkundige inzichten gecombineerd worden met digitale technologie. Naarmate het ontwerp concreter werd, groeide bij bewoners van de stad de bezorgdheid over het plan om continu de bewegingen van alle bezoekers vast te leggen door registratie van gegevens van hun smartphones.

Dat zou ertoe zou leiden dat de toch al omvangrijke kennis van Google over burgers zou worden uitgebreid met locatiedata. Op 7 maart 2020 trok Alphabet (de moedermaatschappij van Sidewalk Labs en Google) de stekker uit het project. Officieel vanwege de tanende belangstelling van investeerders door de coronacrisis, maar volgens insiders vanwege de aanzwellende kritiek.

Pleidooien voor ‘smart cities’ leggen een direct verband tussen (digitale) technologie en de oplossing de problemen waarmee steden kampen. De praktijk is echter - zoals de Zwitserse hoogleraar Ola Söderström aantoont in Smart Cities as Corporate Storytelling - dat bedrijven als IBM stedelijke problemen zodanig benoemen dat ze oplosbaar zijn met hun technologie. Verkeersproblemen worden bijvoorbeeld gedefinieerd als een ongelijke spreiding van verkeer over het wegennetwerk, die met een dekkend stelsel van sensoren en adaptieve verkeerslichtinstallaties kan worden verminderd.

Wat is het probleem?

Dat de resultaten van smart city initiatieven vaak teleurstellend zijn, ondanks de hoge investeringen, komt omdat de betrokken organisaties onvoldoende rekening houden met de volgende drie voorwaarden voor het zinvol toepassen van technologie:

• Grondige kennis van het probleem en een probleemdefinitie waarin belanghebbenden zich kunnen vinden, en pas dan naar oplossingen gaan zoeken, waaronder - waar nuttig - de inzet van technologie.
• Afstemming van technologische oplossingen op andere – bij voorkeur innovatieve - manieren om een probleem aan te pakken zoals regelgeving, beïnvloeding en stedelijk ontwerp.
• Interdisciplinaire samenwerking om het probleem te definiëren vanuit verschillende gezichtspunten en afstemming daarop van de te verzamelen data.

Wie stedelijke problemen écht wil aanpakken moet de logica van het smart city concept omdraaien. Wat zijn de problemen precies? Wie definieert ze en hoe? Wie heeft er de meeste hinder van? Welke prioriteiten levert dit op? Verwerven van grondige kennis van die problemen en van uiteenlopende visies daarop staat voorop, evenals luisteren naar burgers en andere belanghebbenden.  Er is dan meer sprake van probleemgestuurd dan van data-gedreven beleid.

Natuurlijk kunnen technologie en data helpen bij de aanpak van stedelijke problemen. Maar daar hoef je geen ‘City Deal’ voor te maken. De ondertekenaars van de City Deal Slimme Stad wedden op het verkeerde paard door onvoldoende stil te staan bij de voorwaarden en bij voorbaat uit te gaan van het belang van technologisering en digitalisering. Wat we nodig hebben zijn geen ‘smart cities’ maar ‘The Smart Enough City’, aldus de titel van een recent boek van de Amerikaanse datawetenschapper Ben Green.

In de vormgeving van onze toekomstige steden moeten we eerst kiezen voor humaniteit: gelijkheid, toegankelijkheid, duurzaamheid, leefbaarheid, veiligheid, eerlijkheid; en pas daarna voor ‘slimme’ technologieën die daarbij passen en als dat nodig is, samen met andere oplossingen. Dus ‘humaan als keuze, smart waar het helpt’.

*) Herman van de Bosch is hoogleraar managementwetenschappen aan de Open Universiteit en was tot 2021 curator van Amsterdam Smart City. Hij is auteur van Steden van de Toekomst: Humaan als keuze, smart waar dat helpt. Digitaal gratis te downloaden en te betellen in hardcopy.

**) Beeld: Vincent van Gogh, De Sterrennacht