Afgelopen weken braken de columnisten Maxim Februari en Tommy Wieringa beiden in NRC de staf over de nieuwe Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS). Eerder verzetten ze zich met succes tegen gelijksoortige systematiek om fraude met data te bestrijden, SyRI, dat de rechter verbood.

Wat is die WGS? In m’n eerder WRR-onderzoek over big data en fraudebestrijding beschreef ik de aanzetten, ook bij de Belastingdienst alsmede onbekende dataspeurders als Icov en het Inlichtingenbureau, een kafkaëske naam. Deze transparantie stuitte op weerstand bij ministeries.

Die WGS heette toen Kaderwet Gegevensuitwisseling en de eerste verkenning ‘Kennis delen geeft Kracht’ ontving de Kamer eind 2014, met instemming van minister Opstelten. De verkenning behelsde een afweging van de privacywet versus het datadelen tussen vele instanties en bedrijven voor fraudebestrijding. De privacywet verbiedt datagebruik voor doelen waarvoor ze niet zijn verzameld. De verkenning was een product van het in gang gezette Actieplan Fraudebestrijding waarin ook SyRI en bestrijding toeslagenfraude paste.

Die Kaderwet moest terug naar de tekentafel, met zwaardere waarborgen tegen privacyschending. Pas in april 2020 lag er een voorstel WGS en Memorie van Toelichting, met als kern dat voor vorming van elk samenwerkingsverband een apart besluit (AMvB) nodig is, te nemen vanuit een ‘zwaarwegend maatschappelijk belang’. De Raad van State was kritisch, en Autoriteit Persoonsgegevens (AP) nog meer.

Op 17 december 2020 is het deels aangepaste WGS-voorstel aangenomen dankzij VVD, CDA, ChristenUnie, PvdA, SGP, PVV en FvD. Tegen waren D66, GroenLinks, SP, PvdD en Denk. Alle informatie is zoals gebruikelijk zeer toegankelijk op EersteKamer.nl, ook voor columnisten. Er komt weer een rondje RvS en AP vanwege amendementen.

Mens is geen pakketje data

Speurders en de voorstemmende partijen vinden de WGS vooral noodzakelijk voor de bestrijding van de grootscheepse drugscriminaliteit, btw- en faillissementsfraude en witwassen. Daartoe levert datakoppeling fraudesignalen op. Maar de wet gaat in principe ver: bankafschriften en Bonuskaarten inzetten tegen bijstandsfraude is het digitale schrikbeeld zoals vroeger het fysieke tandenborstels tellen in de badkamer. Voor dat soort jacht moet je de WGS niet willen inzetten; tegenover opgespoorde bijstandsfraude van tientallen miljoenen staan ook miljarden aan drugshandel en witwassen nog even los van de belastingparadijzen.

De inzet van big data is daarvoor nodig en niet perse slechter dan verdenkingen in de hoofden van speurders. ‘We zijn meer dan een pakketje data’, zeggen tegenstanders. Maar is dat zo? Wat zijn beelden van, en oordelen over en verdenkingen van personen, instanties en fenomenen in onze hoofden anders dan big data; hoe dan ook veel subjectiever met allerhande bedenkelijke (voor)oordelen tot gevolg.

Lees en beluister de columnisten en andere opiniemakers maar. Hun letterlijk verknipt weergegeven werkelijkheid doet weinig recht aan waarheidsvinding en is opportunistisch, zoals onderzoeksjournalist Jesse Frederik snedig bewijst aan de hand van het Toeslagenschandaal. En dan vormt Maxim Februari, voor mij de beste columnist, nog een positieve uitzondering. Wieringa en vele anderen betonen zich te vaak opportunistisch.

De rapportage van dit schandaal toont aan, anders dan Tommy Wieringa beweert, dat datadelen geen belangrijke oorzaak vormt van de aangedane ellende. Mensen gingen in de fout met rigide handelen, gedekt door regering en Tweede Kamer, vandaar de kabinetsval.

Kletsprogramma's

Het digitale domein krijgt makkelijk schuld, van de verkiezing van Trump dankzij Facebook, van de opkomst van viruswappies en van fascisme en antisemitisme. Maar net zo min als Goebbels’ benutting van de radio de hoofdoorzaak was voor Nazisme, zijn sociale media dat voor onze digitale verslaving, noch datadelen voor uitwassen in fraudebestrijding.

Net zo min als je de dominantie van columns en kletsprogramma’s zoals Op1, M en hoe ze mogen heten, als hoofdschuldigen kunt aanwijzen voor eenzijdige informatieconsumptie en polarisatie. Natuurlijk, je kunt ze afschaffen in de hoop dat mensen dan feitelijke informatie en goede boeken gaan lezen.

En je kunt bestrijders van drugscriminaliteit en witwassen zeggen dat privacybescherming altijd voor datadelen gaat, en die WGS naar de prullenbak verwijzen. Want wat een machine ophoest is definitief, je komt nooit meer van de verdenking af, er is geen correctie mogelijk. Daar geloof ik niks van, je moet mensen trainen op een gezonde portie argwaan, in het opbouwen van wijsheid.

Want gaat het niet om onze kritische geest; ten aanzien van kletsprogramma’s en columns, en tegenover signalen van big data die kunnen helpen bij fraudebestrijding en ook betere medische zorg, klimaat, onderwijs en mobiliteit?

(En dat geldt ook voor deze column…)

*) Beeld: Alcibiades wordt onderwezen door Socrates, 1776, Jacques Louis David, Musee Fabre, Montpellier