Nog maar twee weken geleden werd Thierry Baudet, de leider van Forum voor Democratie, definitief ontmaskerd als antisemiet met fascistoïde denkbeelden. Dat kon mede dankzij Whatsapp gebeuren. Je hoorde niemand over de kwalijke rol die Whatsapp als technologie kan spelen bij de besloten verspreiding van abjecte opvattingen. En uiteraard vroeg niemand zich af hoe het zat met de privacy van FvD-jongeheren in de app-groep bij Facebook nu en later. Wij ‘weldenkende’ opportunisten verkneukelden ons genoeglijk bij de val van Baudet en zijn partij.

Ander voorbeeld: in 2017 werd Donald Trump gekozen tot president van de Verenigde Staten. De Russen en Facebook kregen de schuld, en het Cambridge Analytica schandaal ging onterecht de geschiedenis in als belangrijke oorzaak van Trumps winst. Dat Barack Obama de eerste president van de VS werd met handige inzet van gepersonaliseerde digitale boodschappen (‘microtargeting’) op Facebook werd eenvoudig vergeten. En anno 2020 ontdekten wij hypocrieten dat politieke polarisatie een spiraal is van een reeks oorzaken en gevolgen.

Ondertussen had Arjan Lubach, de Groningse dominee-komiek, de oorzaak van de snelle opgang van het complotdenken in het jaar 2020 eenzijdig neergelegd bij de algoritmes van sociale media. Dat werd weerlegd door Dimitri Tokmetzis van de Correspondent. Het is zoiets als de opkomst van het Nazisme louter wijten aan het optimaal uitbuiten van de radio door Joseph Goebbels in de jaren dertig.

Technologie faciliteert ons vergaand met het verbreiden van opvattingen, ook ten dienste van extreem of zelfs extremistisch handelen. Maar technologie eenzijdig aanwijzen als bron van kwaad weerspiegelt een gebrekkig historisch inzicht. Dan maar Asterix en Obelix lezen.

Rechtszaak voor splitsing

Facebook kocht Instagram in 2012 voor 1 miljard dollar, Whatsapp in 2014 voor 19 miljard dollar. Over 2019 was de winst van Facebook al 18,5 miljard dollar op 70 miljard omzet, dus verdiende de overnames in bijna één jaar terug.

De Amerikaanse toezichthouder FTC keurde die overnames goed, maar beschuldigt Facebook nu van ‘het illegaal runnen van een monopolie’ en ‘jaren van anticompetitief ­gedrag’. De klacht van deze FTC en 47 (Verenigde) staten stuurt aan op een afsplitsing van Instagram en Whatsapp door Facebook, met een ruim honderd pagina’s tellende dagvaarding. Die leest prettig weg, vooral vanwege de citaten uit de mails van Mark Zuckerberg. Dit leert ook hoe je naaste kompanen die met Facebook-opties eerst multimiljonair werden in Judassen veranderen en voetstoots je mail inleveren.

Zuckerberg dreigde de eigenaren weg te concurreren (‘destroy mode’) als ze niet met een aanbod door Facebook akkoord zouden gaan. En ook: ‘Het is beter ze te kopen dan ermee te concurreren.’ Nogal wiedes, beide verkopen waren defensief, want Facebook had een eigen goedlopende berichtendienst en bood al het vlot delen van video’s en foto’s.

De netwerkeffecten waarmee Facebook zelf exponentieel groeide, ondervond ook Insta, en Whatsapp in nog sterkere mate door de vervanging van sms. Ze zouden vanuit hun oorspronkelijke foto- c.q. berichtendienst kunnen verbreden tot volwaardige concurrenten, dus kocht Facebook ze. Snapchat weigerde een bod van 3 miljard dollar van Zuckerberg, dus ging Facebook met Instagram functies van Snapchat kopiëren.

Ook de overname van Onavio in 2013 voor 115 miljoen dollar wordt bekritiseerd in de aanklacht, evenals het afsluiten van mogelijkheden voor Vine, de – later mislukte - videodienst van Twitter en voor mogelijke concurrenten Path en Circle om Facebook-vrienden te zoeken en verbinden.

Goedkeuring Washington en Brussel

De aanklacht leest net zo goed als een brevet van onvermogen van de FTC zelf. In 2012 gaf de FTC haar fiat voor de overname van Instagram, en in 2014 ook voor de overname van Whatsapp. Ook de Europese Commissie vond de overname van Whatsapp goed. Deze zin getuigt nu het best van de naïviteit: ‘The Commission concluded that, regardless of whether Facebook would introduce advertising on WhatsApp and/or start collecting WhatsApp user data, the transaction would not raise competition concerns.’

Facebook en Whatsapp moesten beloven dat ze onderling geen ­gegevens zouden uitwisselen. Dit belooft WhatsApp nog steeds in de gebruiksvoorwaarden, ofschoon wel data over apparatuur en ook telefoonnummers van Whatsapp bij Facebook terechtkomen. De dataverwerking van Instagram en Facebook is volledig geïntegreerd volgens het gegevensbeleid van Insta.

Voor het te ver gaan met datadelen tussen Facebook en Whatapp, bijvoorbeeld voor Messenger-integratie, gaf de Europese Commissie in 2017 een boete van 110 miljoen euro. Een nietszeggend bedrag in vergelijking met de 5 miljard dollar boete van de FTC voor Facebook in 2019 vanwege de gemaakte fouten met Cambridge Analytica.

Chef-jurist Jennifer Newstead van Facebook zet een felle tegenaanval op de FTC, met de beschuldiging dat die haar eigen geschiedenis wil terugdraaien. Instagram en Whatsapp waren ten tijde van de overname klein, en Facebook liet hen groeien volgens Newstead. Zo werd Insta sedert de overname 50 keer zo groot in aantal gebruikers. Deze bagatellisering van Newstead staat volledig in contrast met de dreiging van deze bedrijven voor Facebook ten tijde van de overnames waar Zuckerberg gewag van maakt in zijn berichten aan de staf.

Splitsen hielp niet

De laatste grote gedwongen Amerikaanse opsplitsing was die van telefoniebedrijf AT&T in 1982 in baby-bells, regionale telefoniebedrijven. Wie zich verdiept in de deze geschiedenis, van allerhande overnames en fusies die volgden en vooral de opkomst van nieuwe technologie (mobiel bellen!) leert snel dat deze maatregel weinig effect sorteerde. Uiteindelijk bepalen de markt en technologische innovatie de concurrentie.

Begin deze eeuw ontsnapte Microsoft in de langjarige strijd met de Europese Commissie aan opsplitsing met een schikking. Wel moest Microsoft de distributie van Windows Media Player en de browser Internet Explorer loskoppelen van besturingssysteem Windows. En serververkoop moest eerlijker worden. De klacht kwam van Sun Microsystems. Sun wie?

Microsoft bleef sterk met Windows en Office, maar de online macht kreeg een heel andere dimensie. Zo gingen MSN en MSN Messenger, de ooit oppermachtige chat teloor en kocht Microsoft LinkedIn voor 26 miljard dollar met grote potentie die nog niet waargemaakt is.

Probleem en oplossing

Wat is het probleem met de macht van Facebook? (gelijkluidende titel staat gratis op Netkwesties). Facebook is met 3,2 miljard gebruikers voor de drie diensten te machtig. Niet die omvang zelf is het eerste probleem maar de exorbitante dataverwerking, profilering en dominantie in gepersonaliseerde reclame; benevens de selectie van nieuws en berichten met gelijksoortige algoritmes teneinde de winst te maximaliseren.

Europa dacht het probleem op te lossen met privacywetgeving, de GDPR of AVG. De bescherming van burgers daarmee verbeteren is tot nu toe mislukt, temeer daar heb- en gemakzuchtige burgers liever digitale diensten snel gebruiken dan zich om privacy-instellingen te bekommeren. Wellicht wordt het nog wat via grote rechtszaken. In de VS heeft California met de CCPA databescherming op Europese leest geschoeid.

Een federale databescherming in de VS kwam er onder Trump niet, om consumenten te beschermen wordt doorgaans mededingingsrecht ingezet. Dat begin met de splitsingspoging van Facebook, en wie weet komt er een gelijksoortige zaak om Google Search te splitsen van YouTube, Maps, AdSense etc. Bar veel zal het niet helpen als die bedrijven op zichzelf hun datamacht mogen behouden.

Boeiender is de Europese weg. Brussel loopt voorop met nieuwe regels die de mogelijkheid moeten bieden om datamacht aan te pakken op grond van concurrentieposities. Europese Commissarissen Margrethe Vestager en Thierry Breton komen dinsdag met wetsvoorstellen om de macht van platforms te beteugelen:

De Digital Services Act waarvan een concept uitlekte, legt platforms nieuwe verplichtingen op inzake het ingrijpen in uitingen wanneer die schadelijk zijn, iets waarop nationale regeringen in Duitsland en Frankrijk al voorschotten namen. Platforms tonen meer verantwoordelijkheid, maar het is niet wenselijk als zij de vrijheid van meningsuiting bepalen vanuit dreigende boetes.

Zeker zo belangrijk is de Digital Markets Act die de concurrentiemacht van platforms moet intomen met vereisten voor transparantie in dataverwerking en algoritmes en het delen van data met derden. Lobbyisten van Facebook, Google en Amazon doen er alles aan om de invoering te dwarsbomen en de inhoud te verlichten.

Er zijn spannende hoorzittingen van alle betrokkenen. Ook het ministerie van Economische Zaken en Haagse toezichthouder ACM nemen deel aan de debatten, ook voor een derde wet: Data Governance Act om veel meer data in de EU te gaan delen.

De grote vraag is hoe deze wetgeving in de praktijk tot acties zal leiden, en of de beoogde sancties werkelijk worden toegepast. En of uiteindelijk nieuwe concurrenten gebruikmaken van de effecten. Maar kom je dan niet van de regen in de drup?

Het allergrootste digitale probleem wordt nog in de VS noch in Europa opgelost met mededingingsrecht: de verslaving van consumenten aan hun digitale diensten en apparatuur om toegang te krijgen. Tegen de macht en slechte gevolgen van Coca-Cola; een suikerbelasting of niet kopen? Een ticketbelasting of stoppen met toeristisch vliegen? Facebook, YouTube en Whatsapp niet gebruiken; Chrome vervangen door Firefox of Brave; en de tijd te nemen om dataverwerking door platforms te minimaliseren.

Niet enkel de aanbodzijde van markten is ‘schuldig’, of dat nu gaat om klimaat, voedselmarkt of de digitale dominantie.

*) Afbeelding: Nicolaas Verkolje (Nederland, 1673 - 1746), Dido and Aeneas, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles