Ze verscheen onder de titel Permanent Record op 17 september in ruim 20 landen. Die datum, 17 september, wordt in de Verenigde Staten herdacht als Constitution Day, waarmee Snowden een signaal afgeeft. Het is voor een belangrijk deel een politiek en maatschappelijk manifest, net als No Place To Hide, dat Glenn Greenwald in 2014 over de Snowden-onthullingen publiceerde.

Snowdens boek is geschreven met hulp van Joshua Cohen, vooral bekend als fictie-auteur. Z’n stijl wekt niet zelden verwarring. Zo is bij passages over massasurveillance niet altijd duidelijk of het om een reeds bestaande situatie gaat, dan wel om een toekomstbeeld.

Daar komt bij dat het boek verre van volledig is. Veel dingen uit zijn leven en zijn (korte) carrière die we uit andere bronnen weten laat hij onbesproken, en van de NSA schetst hij slechts een beperkt en eenzijdig beeld. Zo komt bijvoorbeeld niet naar voren dat het om een militaire afluisterdienst gaat, die een groot deel van de tijd bezig is met inlichtingen voor militaire operaties en dus niet louter achter zoveel mogelijk data van gewone burgers aan zit. Een andere structurele onzorgvuldigheid van Snowden is dat hij (buitenlandse) inlichtingenvergaring en (binnenlandse) strafvervolging door elkaar haalt.

‘Oneerlijke maatschappij’

Permanent Record beschrijft Snowdens jeugd soms erg gedetailleerd, wat enigszins in contrast staat tot de overpeinzing dat zijn generatie waarschijnlijk de laatste is waarvan de jeugdjaren niet volledig digitaal zijn vastgelegd. Voor de jonge Ed werd eerst de computer en vervolgens het vroege internet een alternatief om te ontsnappen aan een, in zijn ogen, vaak oneerlijke maatschappij - een houding die veel van zijn latere handelen lijkt te verklaren.

In een poging voor zichzelf te bewijzen dat hij niet louter een ’brain in a jar ‘ was, wilde Snowden na de aanslagen van 11 september 2001 het leger in, wat echter vrijwel direct mislukte vanwege een ongeluk. Dat hij zich in die oorlogsstemming had laten meeslepen ziet hij nu als een van zijn grootste vergissingen.

Omdat hij nog steeds zijn land wilde dienen, wendde hij zich tot de inlichtingendiensten, die destijds zaten te springen om IT'ers. Zo kwam hij in 2005 als systeembeheerder binnen bij de CIA en vervolgens stationeerde de NSA hem in 2009 in een vergelijkbare functie op de Yokota Air Base nabij Tokyo.

Volgens het boek deden zich daar twee momenten voor die uiteindelijk naar zijn ultieme daad zouden leiden. Eerst was er een interne conferentie over China. Die riep bij hem het schrikbeeld op dat de Amerikaanse overheid weleens net zo'n surveillance-apparaat zou kunnen hebben als waarmee Chinese burgers in de gaten worden gehouden. Het tweede moment was toen hij bij toeval een zeer geheim rapport  onder ogen kreeg over het zogeheten Stellarwind-programma. Dat was na de aanslagen van 11 september door president Bush ingesteld om de NSA meer bevoegdheden te geven bij het opsporen van buitenlandse terroristen.

NSA-misdaden, maar hoe?

Sindsdien mocht de NSA op gerichte wijze telefoon- en internetverkeer aftappen dat de VS inkomt en uitgaat. Bovendien mochten binnenlandse metadata opgeslagen worden. Beide methodes waren nadrukkelijk alleen bedoeld om data van aan Al Qaida gelieerde personen te filteren. Deze details vertelt Snowden niet, dus waarom hij na lezing van dat rapport maandenlang van slag was, is niet duidelijk. Het ging bij Stellarwind immers niet om het massaal monitoren van Amerikaanse burgers.

Begin 2012 werd Snowden systeembeheerder bij de NSA-vestiging op Hawaï. Met het Chinese schrikbeeld in zijn hoofd begon hij daar stiekem allerlei interne documenten te lezen om erachter te komen of er inderdaad een Amerikaans Big Brother-systeem bestond. Merkwaardig genoeg komt hij niet met een duidelijk antwoord. Wel spreekt hij regelmatig van de ‘misdaden’ van de NSA, maar telkens als je daar een concrete uitleg van verwacht, schakelt hij over op algemene betogen over de Amerikaanse grondwet, het recht op privacy en de positie van klokkenluiders (inclusief etymologische aspecten).

Foto’s vriendin

Snowden werd na die incidenten in Japan depressief. Toen daar epileptische aanvallen bij kwamen, bleef er weinig meer dan een schim van hem over, zo citeert hij het dagboek van zijn vriendin.

Met haar probeerde hij zijn zorgen te delen, net als met sommige collega's, maar geen van hen nam hem echt serieus. Mogelijk dat mede door gebrek aan een klankbord zijn angsten een eigen leven zijn gaan leiden. Meerdere passages komen namelijk nogal paranoïde over, zoals dat hij zijn vriendin had willen zeggen dat zijn NSA-collega's haar privéfoto’s konden bekijken. Het is moeilijk te geloven dat Snowden dit echt dacht, want als daar al een reden toe zou zijn, dan zou de FBI dat doen en niet een dienst voor buitenlandse inlichtingen als de NSA.

Net als de journalisten die later over de Snowden-documenten zouden publiceren, moest ook Snowden zelf eerst stap voor stap wijs zien te worden uit de enorme wirwar van interne NSA-rapportages en -presentaties. Hij besefte dat de inhoud van die digitale documenten nog niet meteen de werkelijkheid was. En omdat hij wilde weten hoe analisten de verschillende systemen en methodes in de praktijk toepasten, stapte hij begin 2013 over naar wat zijn laatste functie bij de NSA zou worden, namelijk die van 'infrastructure analyst'.

‘Misbruik’ beperkt verklaard

Snowden schrijft dat hij in deze positie inderdaad het misbruik ontdekt waarover hij eerder al gelezen had. Maar opnieuw ontbreekt een bevredigende uitleg. Hij ziet bijvoorbeeld hoe mannelijke collega's elkaar attenderen op naaktfoto's uit de communicatie van targets, wat natuurlijk niet de bedoeling is, maar ook wel ver verwijderd is van de massale en stelselmatige privacyschendingen die hij de NSA toedicht. Die zouden volgens Snowden met name geschieden via het Xkeyscore-systeem, waarmee hij zelfs de communicatie van de Amerikaanse president zou kunnen lezen.

Datzelfde beweerde hij reeds in zijn allereerste video-optreden in 2013, waarna Glenn Greenwald al verklaarde dat dat weliswaar juridisch niet toegestaan zou zijn, maar technisch wel mogelijk was. Ook dat laatste is nog maar de vraag, want om via XKeyscore  communicatie op te vragen, moet de NSA wel eerst een fysiek aftappunt hebben waar dataverkeer van de bewuste doelwitten langskomt. In de praktijk gaat het dan bijvoorbeeld om verkeer uit het Midden-Oosten en landen als Rusland en China.

Ook bij internetbedrijven als Facebook en Google mogen, via het Prism-programma, alleen op gerichte wijze data van buitenlanders worden opgevraagd. Snowden vermeldt niet dat deze maximaal 5 jaar mogen worden bewaard, dus van een permanent record is geen sprake.

Niet geloofwaardig

Wie verwacht dat Edward Snowden in zijn biografie een overtuigende rechtvaardiging geeft voor zijn ongekende datadiefstal, zal bedrogen uitkomen. Voor velen ligt die in de hele reeks meer of minder controversiële inlichtingenoperaties die sinds juni 2013 gepubliceerd zijn. Maar verreweg de meeste daarvan vielen binnen de wettelijke taakstellingen van de NSA. Illegaal bespioneren van Amerikaanse burgers was bijvoorbeeld niet aan de orde.

Dat Snowden deze aspecten en andere nuances verzwijgt en maar blijft herhalen dat er een wereldwijde massasurveillance zou zijn, komt zijn geloofwaardigheid niet ten goede. Het reduceert hem tot een onheilsprofeet die klaarblijkelijk niet, zoals echte klokkenluiders, zelf op serieuze misstanden is gestoten, maar vanuit een doemscenario geheime documenten is gaan samenrapen in de veronderstelling dat journalisten daar later wel de nodige bewijzen in zouden vinden. Dat bleek nauwelijks het geval.

Niettemin hebben de Snowden-onthullingen tot meer transparantie bij de overheid geleid en een belangrijk publiek debat op gang gebracht, maar het is jammer dat hij zelf niet weet bij te dragen aan een genuanceerde en constructieve invulling daarvan.

*) Edward Snowden, Onuitwisbaar, Uitgeverij Balans, 380 p., 12 en 23 euro

*) Wie geïnteresseerd is in een meer feitelijke bespreking van wat er allemaal over de NSA onthuld is kan Der NSA-Komplex (2014) van journalisten van Der Spiegel, of Beyond Snowden (2017) van de Amerikaanse beveiligingsexpert Timothy H. Edgar. Daarnaast verwijs ik naar mijn weblog Electrospaces.net met gedetailleerde beschrijvingen van de verschillende interceptiemethodes en NSA-programma's.

*) Beeld: The 11th Hour | MSNBC