Een dag voor de aanslag in de Amerikaanse grensstad El Paso, waarbij 22 mensen het leven verloren, lekte een intern document van de FBI uit. De dienst stelde dat ‘door samenzweringstheorie gedreven binnenlandse extremisten’” een groeiende binnenlandse terroristische bedreiging zijn.De FBI verwacht dat in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2020 de „intensiteit” van complottheorieën zal toenemen en vreest dat meer mensen gemotiveerd worden om geweld te gebruiken.

De FBI onderkent dat complottheorieën zich sneller verspreiden door internet en sociale media, maar de dienst heeft volgens mij een blinde vlek voor de polariserende krachten van het internet als ‘radicaliseringsmachine’. Zolang de FBI het internet als neutrale katalysator van communicatie blijft beschouwen, zullen radicalisering en geweld niet stoppen.

Drie soorten complottheorieën

Volgens de FBI kunnen de complottheorieën in drie categorieën worden onderverdeeld:

1. Allereerst is er een categorie die ‘anti-overheid’ is. Samenzweerders geloven dat er een internationale elite is, een Nieuwe Wereld Orde (NWO), die achter de schermen aan de touwtjes trekt. Zo zouden de Verenigde Naties een internationaal complot zijn om de Amerikaanse soevereiniteit aan te tasten.

2. De tweede categorie bestaat uit ‘op identiteit gebaseerde’ complottheorieën. Joodse agenten zouden in het geheim Westerse landen controleren, en er zou een gemeenschap van radicale moslims zijn die wachten op een teken om in actie te komen.

3. Tot slot is er nog de categorie ‘buitengewone politiek’. Hieronder valt bijvoorbeeld de ‘Pizzagate complottheorie’ – het idee dat Hillary Clinton aan het hoofd staat van een pedofielennetwerk dat in de kelder van een pizzarestaurant in Washington opereert. Ook de ‘QAnon samenzweringstheorie’ valt onder deze categorie. De QAnon stelt dat de president een trekpop is van de deep state, een geheim verbond van machtige mannen die het land achter de schermen in een bestuurlijke greep houden.

The Guardian rekende uit dat wereldwijd er in de afgelopen acht jaar - in 16 door samenzweringstheorieën gemotiveerde aanslagen - meer dan 175 mensen de dood vonden. Het motief was bij de aanslagen in Christchurch, Poway, El Paso en Baerum hetzelfde: de nationalistische complottheorie dat linkse multiculturele elites er bewust op uit zijn om het blanke ras in enkele generaties te vervangen door een nieuw volk met een nieuwe cultuur en met de islam als overkoepelende godsdienst. Dit rechts-extremistische idee, dat in Nederland bekend staat onder de term 'omvolking', kreeg wereldwijd grote aandacht nadat de Franse schrijver Renaud Camus er in 2011 een boek, getiteld 'The Great Replacement', over schreef.

Clubhuizen van extreme ideeën

De New York Times onderzocht welke witte extremisten elkaar direct inspireerden. Het levert een onthutsend beeld op. Ze verwijzen nagenoeg allemaal naar elkaar als inspiratiebron. Sommige aanslagplegers correspondeerden zelfs met elkaar. Hieruit blijkt ook dat de ‘eenzame wolf’ niet meer bestaat. Ze zijn allang niet meer zo eenzaam. Dankzij deze platformen zijn ze ‘onder vrienden’. Ze zijn immers lid van dezelfde community. Het beste kun je hun online gedrag dan ook vergelijken met dat van een zwerm, zoals Rob Beckstrom in zijn boek The Starfish and the Spider (2006) aantoonde. Ze opereren precies hetzelfde als Al Qaida: meer als een decentraal netwerk zonder leider dan als een hiërarchische organisatie. Dit maakt het meteen ook zo lastig om ze te bestrijden. Het afhakken van een van de hoofden heeft geen zin, ergens anders groeit er vanzelf een nieuwe aan, net zoals bij het afsnijden van een van de ledematen van een zeester.

Politiek incorrecte internetplatforms als 8chan en Gab, maar ook ‘neutrale’ platformen als Facebook, Twitter, WhatsApp en YouTube dragen sterk bij aan de virale verspreiding van allerlei complottheorieën (zie VRT-reportage). Middels een eigen beeld- en taalcultuur wordt een realiteit gecreëerd met anoniem geuite, keiharde grappen over Joden, moslims, mensen van kleur of vrouwen. Woorden zoals ‘kikes’, ‘holohoax’, ‘redpilling’ (die je voor hun betekenis kunt nazoeken in de Urban Dictionary) worden elke dag door hardcore insiders gebruikt. Voor buitenstaanders is deze subcultuur onbegrijpelijk.

Geweld wordt een meme

Aanhangers van een complottheorie versterken die door informatie of wendingen op deze platforms toe te voegen. Zo ontstaat een mengelmoes van grappig bedoelde memes, extreemrechtse en nationaal-populistische ideeën, en doelbewust verspreidde desinformatie. De grens tussen grap en gruwelijkheid vervaagt. Niet verwonderlijk dat blanke nationalisten, neonazi's en alt-right aanhangers hier een warm onderkomen vinden. Wie wat publiceert wordt niet of nauwelijks gecontroleerd, waardoor het ideale online broedplaatsen zijn voor pure haat.

Dit heeft serieuze gevolgen. Online manifesten veranderen van verklaringen in instructiehandleidingen voor gerichte acties. Geweld gaat viraal en wordt zo een meme.

Het heeft voor de main stream media (MSM) ook geen zin om duiding proberen te geven aan deze manifesten. Het is immers 'shitposting'. De traditionele rol van poortwachter heeft bij deze platformen geen nut als je de taal niet spreekt en dus de onderliggende cultuur niet begrijpt. Sterker nog, het draagt alleen bij aan de verdere verspreiding van nepnieuws, hoaxes en complottheorieën.

De gamificatie van terreur

Hoe ver de gitzwarte humor gaat, werd pijnlijk duidelijk na de aanslag in El Paso. Gebruikers van 8chan deelden onderling een Google-spreadsheet waarin aanslagen met scores in ranglijsten werden bijgehouden: datum, locatie en het aantal doden. Anders Breivik en Brenton Tarrant, die op 8chan worden aangeduid als ‘martelaren’, voeren de lijst aan. Het zijn rolmodellen voor jongemannen die met een wapen een moskee in willen stormen. Het zijn IRL trollen die met een soort van 'Dark night-achtig cynisme' (oftewel nihilisme) een nieuwe held willen worden.

Onderzoekscollectief Bellingcat vindt dit de enige innovatie die 8chan het wereldwijde terrorisme heeft gebracht: de gamificatie van massaal geweld. Ze zien dit niet allen terug in de referenties van 'high scores', maar ook in de manier waarop de aanslag in de Christchurch plaats vond. De dader van de aanslag in Christchurch had bijvoorbeeld een camera op zijn helm gemonteerd en zond de beelden van zijn schietpartij live uit via Facebook. Voor de kijker leek het alsof hij deelnam aan een First Person Shooter videospel.

Het was zijn keuze om een zo groot mogelijk publiek te bereiken en hij slaagde daarin: in de eerste 24 uur na de aanslag verwijderde Facebook wereldwijd 1,5 miljoen video’s van de aanval. Qua effectbejag hebben de rechts-extremisten het spelletje goed afgekeken bij ISIS die met afschuwelijke onthoofdingsvideo’s propagandamiddel bedreven om het terreureffect te verveelvoudigen en om gelijken te inspireren.

Dictatuur van Likes

Sociale media zijn zeer effectieve radicaliseringsmachines. De aanbevelingsmechanismen op de fora zijn niet geïnteresseerd in wat waar is, of in wat gezond is voor de democratie. Ze willen louter zo lang mogelijk de aandacht van de gebruiker vasthouden, daar wordt immers mee ‘betaald’. Sociale media zijn geoptimaliseerd om emoties als woede, angst en opwinding te stimuleren. Door in te spelen op dit type emoties wordt er meer gedeeld en geliked dan door in te haken op weinig opzienbarende, rustige berichten. Er wordt dus ingespeeld op emotie, met polarisatie tot gevolg.

Vorige week rapporteerde de New York Times hoe de aanbevelingsalgoritmes van YouTube de Braziliaanse president Jair Bolsonaro aan de macht hebben geholpen. Aangezien YouTube in Brazilië groter is dan televisie, hebben zijn populistische filmpjes - die bol staan van complottheorieën en homofobe, racistische en misogyne ideeën - het rechts georiënteerde publiek in zijn armen gedreven.

Spijtoptanten zijn er in de technologiesector genoeg. Guillaume Chaslot, een van de bedenkers van YouTube’s aanbevelingsalgoritme, voert nu actie tegen zijn eigen creatie omdat hij zich zorgen maakt dat de aanbevelingen mensen tot extremen aanzet. Chris Wetherell, een van de oprichters van Twitter, heeft openlijk spijt van de mogelijkheid om tweets te retweeten: ‘We hebben daarmee een 4-jarige een geladen wapen in handen geven’, zei hij in een interview met Buzzfeed.. Ook Mark Zuckerberg, CEO van Facebook, gaf eerder aan dat de ‘dictatuur van de likes’ moet veranderen.

Wachten voor de Storm

Recent draaide het complotten genererend internet overuren na de zelfmoord van de omstreden multimiljardair Jeffrey Epstein. Niet alleen professionele complotdenkers, maar ook erkende autoriteiten en traditionele media deden mee. Zo onderschreef president Trump via een retweet de theorie die suggereert dat de dood van Epstein geregeld is door ex-president Bill Clinton. Het resulteerde in een vicieuze nieuwscirkel waarin feit niet meer van fictie was te onderscheiden. Op Twitter werden het de 'wereldkampioenschappen van desinformatie' genoemd.

De dood van Epstein is een keerpunt in de tijd volgens Rolling Stone. We verlaten het ‘post-truth’ tijdperk en maken nu de overgang naar die van een ‘post-reality’. Iedereen heeft nu de mogelijkheid om zijn eigen waarheid en werkelijkheid te produceren en deze online te verspreiden. Zo kunnen de meest extreme ideeën zich gemakkelijk in een ieders hoofd nestelen, zonder dat men zich hier daadwerkelijk bewust van is. Volg alleen maar online het actuele debat over het boerkaverbod of de zaak van de 15-jarige zoon van de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema. Ook hier zijn de discussie steeds giftiger en gepolariseerder. Persoonlijke beledigingen, scheldpartijen en doodsbedreigingen nemen al snel de overhand in de discussie. De nuance is ver te zoeken.

De FBI waarschuwt dus voor meer geweld in aanloop naar de verkiezingen. De focus ligt bij hen op het verspreiden van complottheorieën en niet op het radicaliserende mechanisme dat ten grondslag ligt aan het geweld. Juist nu hier een groeiende consensus over is, van de oprichters van het internet tot academici, moeten er concrete maatregelen volgen.

Dit vereist meer inmenging van overheden en een accuratere analyse van veiligheidsdiensten. Bovendien is harder ingrijpen vanuit de FBI broodnodig. De vervolgstap ligt dan voor de hand. De FBI laten ingrijpen op de architectuur van de platforms. De polariserende trucs moeten ontmanteld worden om doorgeslagen discussies te deradicaliseren, voordat het de kans krijgt om het ‘nieuwe normaal’ te worden.

*) Een verkorte versie van dit artikel verscheen eerder in NRC Handelsblad